 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
İstinad (ing. Citation) — elmi, publisistik və digər mətnlərdə istifadə olunan məlumatın, fikrin və ya mənbənin müəllifinə və ya qaynağına istinad edilməsini ifadə edən anlayış. İstinadlar akademik dürüstlüyü təmin edir, plagiatın qarşısını alır və oxuculara məlumatın mənbəyini yoxlamaq imkanı verir.[2][3]
İstinad konsepsiyası, müəllifin öz fikrini əsaslandırmaq, oxucuya məlumatın mənşəyini göstərmək və biliklərin izlənilə bilən şəkildə paylaşılmasını təmin etmək məqsədi daşıyır. Elmi tədqiqatda istinad həm etik, həm də praktiki zərurətdir.[4]
Biblioqrafik istinad kitaba, məqaləyə, internet səhifəsinə və ya başqa nəşr olunmuş məqaləyə istinaddır.[5] Sitatlarda elementi unikal şəkildə müəyyən etmək üçün kifayət qədər təfərrüatlar olmalıdır. Elmi istinadlar, hüquqi istinadlar, əvvəlki sənət, incəsənət və humanitar elmlərdə müxtəlif istinad sistemləri və üslubları istifadə olunur. Elmi ədəbiyyatda istinadların istifadəsi ilə əlaqədar olaraq, bəzi alimlər uyğun olmayan hesab edilən bəzi hallarda “arzuolunmaz istinadları rədd etmək hüququ”nu da təsdiq edirlər.[6]
İstinad sistemi hər bir akademik və elmi məqalənin əsas struktur elementlərindən biridir.[7] İstinadın məzmunu onun nə qədər informativ və dəqiq olduğunu müəyyən edir. Tipik istinad aşağıdakı elementlərdən ibarət olur:[8]
Bu məlumatlar sayəsində istinadın dəqiqliyi və izlənilə bilməsi təmin olunur. Müasir elmi nəşrlərdə bu strukturdan kənara çıxmaq elmi etika və keyfiyyət baxımından qəbuledilməz sayılır.[9]
İstinad edilən mənbələrin tam və birmənalı şəkildə tanınması üçün unikal identifikatorlar istifadə olunur. Bu identifikatorlar vasitəsilə müxtəlif elmi platformalar və məlumat bazalarında mənbənin səhvsiz tapılması mümkündür. Ən geniş yayılmış unikal identifikator DOI (Digital Object Identifier) sistemidir. Hər bir DOI kodu bir sənədə məxsusdur və həmin sənədin rəqəmsal ünvanını daimi olaraq saxlayır. Məsələn:
Smith, J. (2020). Climate Change and Policy. Journal of Environmental Studies. https://doi.org/10.1234/jes.2020.56
Digər unikal identifikatorlara ISBN (kitablar üçün), ISSN (jurnallar üçün) və ORCID (müəllif identifikatoru) daxildir.
İstinad üsulları müxtəlif sistemlərə əsaslanır və bu sistemlər sahəyə və nəşr qaydalarına görə dəyişə bilər.[10]
Vankuver sistemi (ing. Vancouver system) tibb, biotibb və texniki elmlərdə geniş istifadə olunan nömrəli istinad sistemidir. Bu sistemdə mənbələr məqalə daxilində ədədi göstərici ilə (məsələn, [1]) qeyd edilir və məqalənin sonunda nömrələnmiş siyahı şəklində təqdim olunur. İstinadlar istifadə olunduqları ardıcıllığa görə sıralanır.[11]
Nümunə:
Bu metod yüksək effektivliyə malikdir [3]
Vankuver sistemi PubMed, Elsevier, Springer kimi platformalarda standart olaraq istifadə olunur.
Bu üsul humanitar və sosial elmlərdə geniş tətbiq olunur. İstinad məlumatı müəllifin soyadı və nəşr tarixi ilə birlikdə mötərizədə göstərilir: (Məmmədov, 2019). Əgər konkret səhifə qeyd edilirsə, səhifə nömrəsi də əlavə olunur: (Məmmədov, 2019, s. 42). Bu sistem APA və Harvard stilində istifadə olunur.[12]
İstinad üslubu sahənin xarakterinə və tədqiqatın növünə görə seçilir.[13] Aşağıda əsas üslublar qeyd olunub:
Humanitar sahələrdə (ing. Humanities) (ədəbiyyat, tarix, fəlsəfə və s.) istinadlar əsasən Chicago və ya MLA formatında yazılır. Burada tez-tez dipnotlardan və ətraflı biblioqrafiyalardan istifadə olunur. [14]Əsərin ümumi konteksti və istinad edilən hissə barədə daha geniş məlumat verilir.[15][16][17]
Elm, riyaziyyat, mühəndislik, fiziologiya və tibb sahələrində istinad forması məntiq və dəqiqlik üzərində qurulub.[18] IEEE, APA, Vankuver və ACS formatları geniş istifadə olunur. Məqsəd təcrübənin təkrarlanmasını və nəticələrin izlənilə bilən olmasını təmin etməkdir.[19]
Sosial elmlərdə istinad üçün ən çox istifadə olunan format APA (ing. American Psychological Association) stilidir. Bu stildə istinadlarda müəllifin soyadı və nəşr ili əsas götürülür: (Qasımov, 2021). APA həm məqalədaxili istinad, həm də ədəbiyyat siyahısının tərtibi üçün konkret qaydalar təqdim edir.[20]
İstinad siyasəti, elmi mühitdə hansı müəllif və əsərlərin daha çox istinad aldığını və bunun səbəblərini araşdıran sahədir.[21] Bəzən tədqiqatçılar daha nüfuzlu jurnallarda dərc olunan müəlliflərə istinad etməyə üstünlük verirlər.[22] Bu, elmi ədəbiyyatda sitat qeyri-bərabərliyi yaradır və yeni və ya marjinal fikirlərin görünməsini çətinləşdirə bilər.[23]
Sitat siyasəti həm də gender, coğrafiya və dil kimi faktorlarla əlaqələndirilə bilər — məsələn, Qərb müəlliflərinə daha çox istinad edilməsi halları tez-tez müşahidə olunur.[24]
İstinad analizi (ing. Citation analysis) elmi əsərlərin nə qədər təsirli olduğunu müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan metoddur. Bu analiz vasitəsilə müəlliflərin, jurnalların və tədqiqat sahələrinin nüfuzu qiymətləndirilir.[25]
Ən çox istifadə olunan göstəricilər[26]:
İstinad tezliyi (ing. Citation frequency) istinadın nə qədər tez-tez edildiyini ifadə edir. Məsələn, bir müəllifin məqaləsi 500 dəfə istinad alıbsa, bu onun sahəsində yüksək nüfuzlu olduğunu göstərir. [27]Bu göstərici akademik dəyərin qiymətləndirilməsində əsas meyar kimi çıxış edir. Elmi biliklərin inkişafı prosesində bəzi əsərlər və nəzəriyyələr zamanla daha çox istinad alır və klassik mənbə statusu qazanır. [28][29]Bu proses istinadların konsolidasiyası adlanır. Bu, həmçinin elmi paradiqmaların formalaşmasına da səbəb olur.[30]
Elmi məlumatların axtarışı üçün bibliometrik və semantik texnologiyalar geniş istifadə olunur. Bu sahədə məşhur platformalar[31] :
Bu sistemlər istinad əlaqələri üzərindən məqalələri bir-birinə bağlayır və araşdırmaçılara əlaqəli ədəbiyyatı tapmaqda yardımçı olur.
Yeni nəsil süni intellekt əsaslı sual-cavab sistemləri (ing. Q&A agents) (məsələn, ChatGPT, Elicit, Consensus) istifadəçilərin suallarına cavab verərkən elmi mənbələrə əsaslanır və avtomatik istinad təqdim edir. Bu texnologiyalar akademik axtarışların sürətini və səmərəliliyini artırır.[32]
Vikipediya istinad sistemini ciddi şəkildə tənzimləyən platformadır. Hər bir iddia etibarlı mənbə ilə əsaslandırılmalıdır. İstinadlar <ref>...</ref> tag-ları ilə göstərilir və <references/> bölməsində avtomatik siyahıya salınır.
Mənbələr aşağıdakı meyarlara görə seçilir:
Vikianbarda İstinad ilə əlaqəli mediafayllar var. |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|