 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Autoimmunitet orqanizmin öz sağlam hüceyrələrinə və toxumalarına qarşı immun reaksiyaları sistemidir. Bu cür anormal immun reaksiya nəticəsində yaranan hər hansı bir xəstəliyə "autoimmün xəstəlik" deyilir. Autoimmun xəstəliklərin simptomları, ilk növbədə, xəstəliyin spesifik növündən və təsir etdiyi bədənin hissəsindən asılı olaraq geniş şəkildə fərqlənə bilər. Simptomlar müxtəlifdir və mülayimdən şiddətə qədər dəyişən keçici ola bilər və adətən bədən hərarətində cüzi artım, yorğunluq və ümumiyyətlə özünü pis hiss etmək halları olur.. Bununla belə, bəzi autoimmun xəstəliklər oynaq ağrısı, dərinin tökülməsi (məsələn, gicitkən dərisi xəstəliyi) və ya daha spesifik nevroloji simptomlarla özünü göstərə bilər.
| Autoimmun hal | |
|---|---|
| XBT-9 | 279.4 |
| OMIM | 109100 |
| DiseasesDB | 28805 |
| MeSH | D015551 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Autoimmün xəstəliklərin dəqiq səbəbləri qeyri-müəyyən olaraq qalır və çox güman ki, həm genetik, həm də ətraf mühitin təsirləri də daxil olmaqla çoxfaktorludur. Bəzi xəstəliklər genetik ötürülsə də, digər hallar yoluxucu agentlər və ya ətraf mühitin təsirləri ilə əlaqələndirilmişdir ki, bu da onların etiologiyasında genlər və ətraf mühit arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqəni göstərir.
19-cu əsrin sonlarında immunitet sisteminin bədənin öz toxumalarına təsir edə bilməyəcəyinə inanılırdı. Paul Erlix, 20-ci əsrin əvvəlində, özünü zəhərləmənin dəhşəti anlayışını təklif etdi. Erlix daha sonra toxumalara autoimmun hücumların mümkünlüyünü etiraf etmək üçün nəzəriyyəsini dəyişdirdi, lakin müəyyən fitri müdafiə mexanizmlərinin autoimmun reaksiyanın patoloji olmasının qarşısını alacağına inanırdı.
1904-cü ildə paroksismal soyuq hemoglobinuriyası olan xəstələrin zərdabında qırmızı qan hüceyrələri ilə reaksiya verən bir maddənin aşkar edilməsi bu nəzəriyyə şübhə altına alındı. Növbəti onilliklər ərzində bir sıra şərtlər autoimmun reaksiyalara aid edilə bilərdi. Bununla belə, Erlixin nüfuzlu statusu bu tapıntıların araşdırılmasına mane oldu. İmmunologiya klinik bir elm deyil, biokimyəvi bir elm oldu. 1950-ci illərdə autoantitellər və autoimmun xəstəliklər haqqında müasir anlayışlar yayılmağa başladı.
Yüksək səviyyəli autoimmunitet sağlamlığınız üçün pis olsa da, aşağı səviyyələr əslində faydalı ola bilər. Çünki bu hal həmişə məməlilərin yaşaması üçün özünümüdafiə mexanizmidir. Təsadüfi deyil ki, sistem "mən"lə "mən olmayanı" ayırd etmək qabiliyyətini itirir; hüceyrələrə hücum homeostazda qanın kimyəvi tərkibini saxlamaq üçün lazım olan dövri metabolik proseslərin nəticəsi ola bilər.
Nyu-Yorkda Noel Rouz və Ernst Vitebskinin və London Universitet Kollecində Royt və Doniaxın qabaqcıl işi ən azı antitel istehsal edən B hüceyrələri (B limfositləri) baxımından revmatoid artrit və tirotoksikoz kimi xəstəliklərin immunoloji dözümlülüyün itirilməsini, yəni fərdin özünü görməməzliyə vurma qabiliyyətinin itirilməsini ehtiva etdiyinə dair aydın sübutlar təqdim etdi. Bu pozulma immun sisteminin avtodeterminanta qarşı güclü və spesifik immun reaksiyası yaratmasına səbəb olur. İmmunoloji tolerantlığın dəqiq genezisi hələ də aydın deyil, lakin 20-ci əsrin ortalarından bəri onun mənşəyini izah etmək üçün bir neçə nəzəriyyə irəli sürülüb.
İmmunoloqlar arasında üç fərziyyə geniş şəkildə qəbul edilmişdir:
Bernet tərəfindən təklif edilən fərddə limfa hüceyrələrinin immun sisteminin inkişafı nəticəsində dağılması nəzəriyyəsi. Qazanılmış immunoloji tolerantlğın kəşfinə görə Frenk Bernet və Piter Medavr 1960-cı ildə fiziologiya və tibb sahəsi üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdülər.
Nossal tərəfindən təklif edilən klonal anergiya nəzəriyyəsi; T və ya B hüceyrələri sağlam insanda deaktiv olaraq immun cavabı formalaşdıra bilmirlər.
Erne tərəfindən təklif edilən idiotipik şəbəkə nəzəriyyəsi; öz özünə reaksiya yaradan antitelləri neytrallaşdıran antitellər şəbəkəsinin təbii hal olaraq orqanizmdə mövcud olması.
Bundan əlavə, daha iki nəzəriyyə intensiv şəkildə araşdırılır:
Tolerantlıq həmçinin yuxarıda göstərilən nəzarət mexanizmlərinin mərkəzi limfoid orqanlarda (timus və sümük iliyi) və ya periferik limfoid orqanlarda (B hüceyrələrinin məhv edilə biləcəyi limfa düyünləri, dalaq və s.) fəaliyyət göstərməsindən asılı olaraq "mərkəzi" və "periferik" olaraq fərqləndirilə bilər. Vurğulamaq lazımdır ki, bu nəzəriyyələr bir-birini istisna etmir və bütün bu mexanizmlərin onurğalıların immunoloji dözümlülüyünə fəal töhfə verə biləcəyinə dair artan sübutlar var.
İmmun çatışmazlığının bir çox sindromları autoimmunitetin klinik və laborator xüsusiyyətlərini daşıyırlar.[2] Bir nümunə, iltihablı bağırsaq xəstəliyi, autoimmun trombositopeniya və autoimmun tiroid xəstəliyi kimi çoxsaylı autoimmun xəstəlikləri əhatə edən ümumi dəyişən immun çatışmazlığıdır (CVID).
Ailəvi hemofaqositik limfohistiositoz, autosomal resessiv birincili immun çatışmazlığı, başqa bir nümunədir. Belə insanlar adətən pansitopeniya, səpgilər, şişkin limfa düyünləri, qaraciyər və dalağın böyüməsi ilə qarşılaşırlar. Bunun çoxlu müalicə olunmamış viral infeksiyaların olması ilə əlaqədar olduğuna inanılır.
Bruton xəstəliyində xroniki və ya təkrarlanan infeksiyalara əlavə olaraq, artrit, autoimmun hemolitik anemiya, skleroderma və 1-ci tip diabet da daxil olmaqla bir çox autoimmun xəstəliklər də müşahidə olunur. Xroniki qranulomatoz xəstəlikdə (CGD) təkrarlanan bakterial və göbələk infeksiyaları və bağırsaqların və ağciyərlərin xroniki iltihabı da müşahidə olunur. CGD neytrofillər tərəfindən nikotinamid adenin dinukleotid fosfat (NADP) oksidazının istehsalının azalmasına səbəb olur. Hipomorfik RAG mutasiyaları orta xətt qranulomatoz xəstəliyi olan xəstələrdə müşahidə olunur; Vegener qranulomatozu və T-hüceyrə lenfoması olan xəstələrdə tez-tez görülən autoimmun xəstəlikdir.
Viskott-Oldriç sindromu (VOS) olan xəstələrdə ekzema, autoimmun təzahürlər, təkrarlanan bakterial infeksiyalar və limfoma da olur.
Bəzən autoimmunitet və infeksiyalar da bir yerdə mövcuddur: orqana spesifik autoimmun təzahürlər (məsələn, hipoparatireoz və adrenokortikal çatışmazlıq) və xroniki selikli dəri kandidozu. Nəhayət, IgA çatışmazlığı da bəzən otoimmün və atopik hadisələrin inkişafı ilə əlaqələndirilir.
Bəzi insanlar genetik olaraq autoimmun xəstəliklərə meyllidirlər. Bu həssaslıq bir neçə gen və digər risk faktorları ilə əlaqələndirilir. Genetik meylli insanlar həmişə autoimmun xəstəlikləri inkişaf etdirmirlər.
Bir çox autoimmun xəstəliklərdə üç əsas gen nəzərdə tutulur. Bu genlər aşağıdakılarla əlaqələndirilir:
| Autoimmun xəstəliklərin qadın/kişi hallarının nisbəti | |
|---|---|
| Autoimmun tiroidit | 10:1 [3] |
| Zəhərli zob | 7:1 [3] |
| Dağınıq Skleroz | 2:1 [3] |
| Miasteniya | 2:1 [3] |
| Qırmızı qurdeşənəyi | 9:1 [3] |
| Revmatoid artrit | 5:2 [3] |
Bu sübutlar insanın cinsiyyətinin autoimmunitetin inkişafında rol oynaya bildiyini sübuta yetirir; yəni autoimmun xəstəliklərin əksəriyyəti cinsiyyətlə bağlıdır demək olar. Lakin cədvəldə göstərildiyindən fərqli kişilərdə qadınlara nisbətən daha çox inkişaf edən bəzi autoimmun xəstəliklər də mövcuddur: ankilozan spondilit, birinci tip diabet, Vegener qranulomatozu, Kron xəstəliyi, birincili sklerozan xolangit və pullu dəmrov.
Paradoksal olaraq, müəyyən mikrob orqanizmləri və autoimmun xəstəliklər arasında güclü bir əlaqə var. Məsələn, Klebsiella pneumoniae və koksaki virus B, müvafiq olaraq , ankilozan spondilit və 1-ci tip diabet ilə güclü əlaqədədir. Bu, yoluxduran orqanizmin B limfositlərinin aktivləşməsinə və bəziləri öz-özünə reaktiv ola bilən çoxlu miqdarda antitel istehsal etməyə qadir olan superantigenlər yaratmaq meyli ilə izah olunur.
Bəzi kimyəvi maddələr və dərmanlar da autoimmun xəstəliklərin və ya onları təqlid edən şərtlərin genezisi ilə əlaqələndirilə bilər. Bunlardan ən diqqət çəkəni dərmana bağlı qurdeşənəyidir. Adətən xəstəliyə səbəb olan dərman dayandırıldıqdan sonra xəstənin simptomları yox olur.
Siqaret çəkmə indi revmatoid artritin əsas risk faktoru kimi müəyyən edilmişdir. Bu, anormal protein sitrulinasiyası ilə bağlı ola bilər, çünki siqaretdən imtina sitrulinləşdirilmiş peptidlərə qarşı antitellərin olması ilə əlaqələndirilir.
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|