 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Senoraj (fr. seigneuriage)— Fransız sözü senyor (yəni, öz ərazisində pul çapetmə səlahiyyətinə malik yeganə feodal) sözündən yaranıb və pul çapı vasitəsilə yaradılan gəlir mənasını verir[1]. Pul təklifindəki artım inflyasiyaya səbəb olur. Bəs nəticədə inflyasiya baş verəcəksə, mərkəzi banklar niyə pul çap edirlər? Bunun əsas səbəbi senyorajdır.
Dövlət müəyyən mal və xidmətlərin alınmasına, eləcə də əhalinin az gəlirli təbəqəsinə transfertlərə müəyyən xərclər çəkir. Hökumət bu xərcləri müxtəlif yollarla (vergi, məqsədli fondlardan büdcəyə transferlər, dövlət əmlakının satışından gəlirlər və s.) təmin edə bilər. Bu yollardan biri də senyorajdır. Senyoraj bir baxımdan inflyasiya vergisidir[1].
İnflyasiyanı bir vergi kimi görmək ilk növbədə çətin ola bilər. Nəticə etibarilə heç kimə vergi çeki gəlmir. Bəs belədirsə, bu vergini kim ödəyir? Cavab, pulu əlində saxlayanlardır. [2]Belə ki, hökumət nə qədər pul çap edərsə, inflyasiya baş verər və pulun ala biləcəyi əmtəələrin həcmi azalar, yəni pulun real dəyəri aşağı düşər. Başqa sözlə, hökumət yeni pul çap etdikdə əhalinin əlindəki pulu daha dəyərsiz edir. Beləliklə də, senyoraj müəyyən mənada pulu əlində saxlayan əhaliyə tətbiq olunmuş bir vergi kimi dövlət xərclərini ödənilməsinə yönəldilmiş gəlir mənbəyidir[1].
Bir misalda göstərək. Təsəvvür edək ki, əvvəl ailə başçısı evin ehtiyaclarını ödəmək üçün 200 manat xərc çəkirdi. Hökumət külli miqdarda pul çap etdi və 10% həcmində inflyasiya yarandı. Nəticədə növbəti dəfə bir ailənin aylıq xərci 220 manat təşkil etdi. Arada yaranan 20 manatlıq fərq ailənin büdcə xərcləri təmin etmək üçün dövlətə ödədiyi vergilər kimi ailənin sərəncamında qalan pulu azaltdı.[3]
Heç bir senyorajın baş vermədiyi qızılın “kağız”a dəyişdirilməsinə misal olaraq, şəxsin bir unsiya qızılı olduğu, onu dövlət tərəfindən verilmiş qızıl sertifikatı ilə alver etməsi (bir unsiya qızılın geri qaytarılmasını nəzərdə tutur), həmin sertifikatı bir il saxlaması və qızılla əvəzlənməsi misal ola bilər. Həmin şəxs tam olaraq bir unsiya qızılla başladı və onunla bitir.
Başqa bir ssenaridə, qızıl sertifikatları buraxmaq əvəzinə, hökumət kağız əskinasları çap etməklə qızılı bazar məzənnəsi ilə qeyri-qızıl standart əsaslı valyutaya çevirir. Şəxs bir unsiya qızılı həmin valyutadakı dəyərinə dəyişdirir, valyutanı bir il saxlayır və yeni bazar dəyəri ilə bir miqdar qızıla dəyişir. Əgər aralıq müddət ərzində valyutanın qızıla nisbətdə dəyəri dəyişibsə, ikinci mübadilə qızılın bir unsiyasından az (və ya daha çox) gəlir verəcək (bir unsiya qızılın dəyərinin və ya alıcılıq qabiliyyətinin il ərzində sabit qaldığını nəzərə alsaq). Əgər valyutanın qızıla nisbətdə dəyəri azaldısa, şəxs bir unsiyadan az qızıl alır və senyoraj meydana gəlir. Əgər valyutanın qızıla nisbətdə dəyəri artıbsa, şəxs bir unsiyadan çox qızıl alır və demuraj baş verir; senyoraj baş vermədi.[4]
50 Dövlət Məhəlləsi kvartallar seriyası (25 sentlik sikkələr) 1999-cu ildə başladı. ABŞ hökuməti düşünürdü ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Sikkəxanasından çıxan hər yeni rübü toplayan bir çox insan sikkələri dövriyyədən çıxaracaq. Hər tam məhəllə dəsti (50 ştat, ABŞ-ın beş məskunlaşan ərazisi və Kolumbiya dairəsi) 14.00 dollar dəyərindədir. Dörddə birini istehsal etmək zərbxanaya təxminən beş sentə başa gəldiyindən, kimsə sikkə toplayanda hökumət qazanc əldə edirdi. Xəzinədarlıq Departamentinin hesablamalarına görə, proqram müddətində rüblərdən təxminən 6,3 milyard dollar senyoraj qazanıb.[5]
Bəzi ölkələrin milli zərbxanaları öz hökumətlərinə verilən senyorajın miqdarını bildirirlər; Kanada Kral Sikkəxanası 2006-cı ildə Kanada hökuməti üçün 93 milyon dollar senyoraj qazandığını bildirdi. Senyorajdan ən böyük faydalanan ABŞ hökuməti 2000-ci ildə təqribən 25 milyard dollar qazandı. Yalnız sikkələr üçün ABŞ Xəzinədarlığı seigniorage və ya hər bir dollar üçün 45 sent aldı.[6]
Bəzən mərkəzi banklar inkassasiya üçün qeyri-adi nominallarda məhdud miqdarda daha yüksək dəyərli əskinaslar buraxırlar; denominasiya adətən milli əhəmiyyətli yubileyə təsadüf edəcək. Qeyri-adi nominal əskinasların dövriyyəsini çətinləşdirdiyindən və yalnız nisbətən az sayda insan daha yüksək qiymətli əskinaslar topladığı üçün belə çaplardan potensial senyoraj məhduddur.[7]
2008-ci ildə Zimbabve hökumətinin gəlirlərinin yarısından çoxunun senyoraj olduğu bildirilir. Ölkə o vaxtdan bəri hiperinflyasiya ilə üzləşib, 2008-ci ilin iyul ayında illik nisbət təxminən 24,000 faiz təşkil edir (qiymətlər hər 46 gündə iki dəfə artır).
Bir qayda olaraq, senyoraj sikkə və ya əskinas emitentinə faizsiz kreditdir (məsələn, qızıl). Valyuta köhnəldikdə emitent onu nominal dəyəri ilə geri alır, dövriyyəyə buraxıldığı zaman əldə etdiyi gəliri emitentin aldığının faiz dəyərinə əlavə məbləğ olmadan balanslaşdırır.[8]
Tarixən senyoraj sikkə istehsalından əldə edilən qazanc idi. Gümüş və qızıl adi metallarla qarışdırılaraq dayanıqlı sikkələr hazırlanırdı. Britaniya funt sterlinqi 92,5 faiz gümüş idi; əlavə edilmiş adi metal (və dövlət zərbxanası tərəfindən saxlanılan saf gümüş) daha az xərc, mənfəət - senyoraj idi. 1933-cü ilə qədər ABŞ qızıl sikkələri 90 faiz qızıl və 10 faiz mis idi. Qızıl çatışmazlığını doldurmaq üçün sikkələr həddindən artıq çəkilirdi. Bir unsiya Qızıl Amerika Qartalı, cəmi bir unsiya qızılı (bir unsiyadan çox olacaq) ehtiva etmək üçün lazım olan qədər ərintiyə sahib olacaq. Seigniorage, sikkənin çəkisini təmin etmək müqabilində ərimə dəyərindən yuxarı sikkələri satmaqla qazanılır.[9]
Böyük mərkəzi bankların (Amerika Birləşmiş Ştatları Federal Ehtiyat Sistemi də daxil olmaqla) pul əməliyyatlarını tənzimləyən qaydalara əsasən, əskinaslar üzrə senyoraj buraxılmış valyutanın ümumi məbləği üzrə mərkəzi banklar tərəfindən alınan faiz ödənişləridir. Bu adətən mərkəzi banklar tərəfindən satın alınan xəzinə istiqrazları üzrə faiz ödənişləri formasında olur və dövriyyəyə daha çox pul qoyulur. Valyuta yığılarsa və ya başqa bir şəkildə dövriyyədən həmişəlik çıxarılarsa, valyuta heç vaxt mərkəzi banka qaytarılmır; valyutanın emitenti köhnəlmiş valyutanı nominal üzrə geri almaq məcburiyyətində qalmayaraq senyoraj mənfəətini saxlayır.[10]
Standart mərkəzi bankın ödəmə qabiliyyəti məhdudiyyəti onun xalis qeyri-monetar öhdəliklərinin (senyoraj cəhdləri nəticəsində yığılan monetar öhdəliklərdən ayrı) cari diskont edilmiş dəyərinin uzun müddətdə sıfır və ya mənfi olmasını tələb edir. Onun pul öhdəlikləri ödənilə bilməyəcəyi üçün yalnız adı ilə öhdəliklərdir. Baza pulun sahibi, onun ilkin faizsiz kreditinin dəyərini geri tələb edən başqa bir mərkəzi bank olmadıqda, pul bazası sahibi müəyyən məbləğin eyni məbləğdən başqa bir şeyə qaytarılmasında israr edə bilməz.[11]
İqtisadçılar senyorajı mövcud valyuta sahiblərindən valyuta emitentinə vəsait köçürən inflyasiya vergisinin bir forması kimi qiymətləndirirlər. Senyoraj və fraksiya ehtiyat gəlir mənbələrinə çox güvənən banklar (və ya hökumətlər) inflyasiyanın mənfi təsirləri səbəbindən onları əks-məhsuldar hesab edə bilər. banklar qiymət sabitliyinə nail ola bilmədilər. Monetar inflyasiya ilə senyoraj toplamaq əvəzinə, əksər hökumətlər gəlirləri ilk növbədə rəsmi vergitutma və digər vasitələrlə artırmağı üstün tuturlar.[12]
Əskinasların beynəlxalq dövriyyəsi senyorajın sərfəli formasıdır. Əskinasların çapının dəyəri minimal olsa da, xarici təşkilat əskinasın nominal dəyəri ilə mal və xidmətləri təqdim etməlidir. Əskinas dəyər anbarı kimi saxlanılır, çünki müəssisə onu yerli valyutadan daha çox qiymətləndirir. Xarici tədavül ümumiyyətlə böyük dəyərli əskinasları əhatə edir və şəxsi əməliyyatlar üçün istifadə edilə bilər (bunlardan bəziləri qeyri-qanunidir).[13]
Amerika pul vahidi 20-ci əsrin böyük bir hissəsində qlobal miqyasda dövriyyədədir və dövriyyədə olan pul vahidinin miqdarı İkinci Dünya Müharibəsi zamanı bir neçə dəfə artmışdır. 1991-ci ildə Sovet İttifaqı dağılandan sonra ABŞ-ın yüz dollarlıq əskinaslarının böyük miqyasda çapı başladı; ilk trilyon dollarlıq əskinasın çapı ilə istehsal dörd dəfə artdı.[14] 2008-ci ilin sonunda ictimai dövriyyədə olan ABŞ valyutası 824 milyard dollar təşkil edib və valyuta təklifinin 76 faizi 100 dollarlıq əskinaslar (bir ABŞ vətəndaşına iyirmi 100 dollarlıq əskinas) şəklində olub. Xaricdə dövriyyədə olan ABŞ valyutasının məbləği mübahisəlidir. Porter və Judsona görə, 1990-cı illərin ortalarında 53-67 faiz xaricdə olmuşdur. Feige təxminən 40 faizinin xaricdə olduğunu təxmin edir.Nyu York Federal Ehtiyat Sisteminin nəşrində Goldberg yazır ki, "bütün əskinasların təxminən 65 faizi (580 milyard dollar) ölkədən kənarda dövriyyədədir". Bu rəqəmlər Federal Ehtiyat Rəhbərlər Şurasının Fondların hərəkəti statistikası ilə əsasən ziddiyyət təşkil edir ki, bu da 2009-cu ilin mart ayının sonunda ABŞ valyutasının 313 milyard dollarının (36,7 faiz) xaricdə saxlandığını göstərir. Feige hesablayır ki, 1964-cü ildən “ABŞ-ın məcmu gəlirləri. əcnəbilərin əlindəki valyuta 167-185 milyard dollar təşkil edib və son iyirmi ildə əcnəbilərdən senyoraj gəlirləri ildə orta hesabla 6-7 milyard dollar təşkil edib”.[15]
Amerikanın 100 dollarlıq əskinasları 500 avroluq əskinaslarla rəqabətə malikdir və bu, daha böyük məbləğdə pulların daşınmasını asanlaşdırır. 100 dollarlıq əskinaslarda bir milyon dollar 22 funt (10 kq) ağırlığındadır və bu qədər pulu portfelsiz və fiziki təhlükəsizlik olmadan daşımaq çətindir. 500 avroluq əskinaslarda eyni məbləğ üç funtdan (1,4 kq) az olacaq və bu, diqqəti cəlb etmədən və təhlükəsizlik cihazlarını xəbərdar etmədən geyim və baqajda səpələnə bilər. Qeyri-qanuni əməliyyatlarda valyutanın daşınması maddi-texniki cəhətdən kokainin daşınmasından daha çətindir, çünki onun əskinaslarının daşınmasının asanlığı Latın Amerikası narkotik kartelləri üçün avronu cəlbedici edir.[16]
Dəyəri 1000 dollardan bir qədər çox olan İsveçrə 1000 frank əskinas, yəqin ki, öz ölkəsindən kənarda dövriyyədə olan yeganə digər əskinasdır. Bununla belə, isveçrəli olmayanlara 500 avroluq əskinasdan əhəmiyyətli üstünlüyü yoxdur; dövriyyədə 20 dəfə çox 500 avroluq əskinas var və onlar daha geniş şəkildə tanınır. Ehtiyat valyutası kimi rəsmi valyuta ehtiyatlarının valyuta tərkibinin təxminən 0,1%-ni təşkil edir.
Hökumətlər iri əskinasların buraxılmasında müxtəlifdir; 2009-cu ilin avqustunda Fr. Dövriyyədə olan 1000 əskinas İsveçrə əhalisindən üç dəfə çox idi. Müqayisə üçün qeyd edək ki, dövriyyədə olan 50 funt sterlinqlik əskinasların sayı Böyük Britaniya əhalisinin üç qatından bir qədər azdır; Fr. 1000 frank əskinas təxminən 600 funt-sterlinq dəyərindədir. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı İngiltərə Bankının 5 funt sterlinqdən böyük bütün əskinasları dövriyyədən çıxarmasına səbəb olan saxta Bernhard əməliyyatından sonra Britaniya hökuməti böyük əskinaslardan ehtiyat edirdi. Bank 1960-cı illərin əvvəlinə (10 funt sterlinq), 1970-ci il (20 funt sterlinq) və 20 mart 1981-ci il (50 funt sterlinq) qədər digər nominalları yenidən dövriyyəyə buraxmadı.
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|