 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Tarixi metod — keçmişdə baş vermiş hadisələrin öyrənilməsi və izah olunması məqsədilə istifadə edilən elmi tədqiqat metodu. Bu metod, tarixi faktların toplanması, təhlili, interpretasiyası və qiymətləndirilməsi yolu ilə obyektiv nəticəyə çatmağa çalışır. Tarixi metod təkcə tarix elmi üçün deyil, həm də sosiologiya, antropologiya, fəlsəfə, təhsil elmləri və digər humanitar və sosial sahələrdə geniş tətbiq olunur.[1]
Tarixi metodun əsas məqsədi keçmişi anlamaq, baş verən hadisələrin səbəb-nəticə əlaqələrini təyin etmək və bu bilikləri indiki və gələcək dövrlər üçün interpretasiya etməkdir. Bu metod həm də mövcud nəzəriyyələri keçmiş faktlarla sınamağa imkan verir.
Tarixi metodun tətbiqi əsasən dörd mərhələdən ibarətdir. İlk mərhələdə tədqiqat mövzusuna uyğun ilkin və ikincili mənbələr toplanır. Bunlara sənədlər, yazışmalar, xatirələr, fotoşəkillər və arxiv materialları aiddir.[2] Növbəti mərhələdə toplanmış məlumatlar tənqidə məruz qalır və onların etibarlılığı qiymətləndirilir. Bu, sənəd tənqidi və ya mənbələrin kritik təhlili mərhələsi adlanır. Üçüncü mərhələdə faktlar arasında əlaqələr qurulur, hadisələr kontekst daxilində şərh olunur. Nəhayət, tədqiqatçı əldə etdiyi nəticələri ümumiləşdirərək elmi və ya nəzəri mövqe formalaşdırır.
Tarixi metodda istifadə olunan mənbələr ilkin və ikincili olmaqla iki əsas kateqoriyaya bölünür. İlkin mənbələr hadisənin baş verdiyi dövrdə yaranmış orijinal sənədlər, şəxsi gündəliklər, şahid ifadələri və digər birbaşa məlumat mənbələridir. İkincili mənbələr isə həmin hadisə haqqında sonradan yazılmış elmi əsərlər, araşdırmalar və təhlillərdir. Tədqiqatçının vəzifəsi bu mənbələr arasında fərqi müəyyənləşdirmək və onların obyektivliyini qiymətləndirməkdir.[3]
Tarixi metodun əsas üstünlüklərindən biri keçmişə obyektiv yanaşmanı təşviq etməsidir. Bu metod sosial və mədəni dəyişikliklərin səbəblərini anlamağa kömək edir və zamanla formalaşmış nəzəri əsasların necə inkişaf etdiyini göstərir. Digər tərəfdən, bu metod bəzi məhdudiyyətlərlə də üzləşir. Bəzən arxiv və mənbələrin qıtlığı, ya da qərəzli olması tədqiqatın obyektivliyinə xələl gətirə bilər. Hadisələrin tam mənzərəsini bərpa etmək mümkün olmadıqda, interpretasiyalar subyektiv xarakter daşıya bilər. Üstəlik, keçmişi müasir baxışlarla şərh etmək riski – anaxronizm – də müəyyən çətinliklər yaradır.[4]
Tarixi metodun tətbiq sahələri çoxşaxəlidir. Ənənəvi tarix elmi ilə yanaşı, elm tarixi, fəlsəfə tarixi, təhsil tarixi, mədəniyyət araşdırmaları və siyasi nəzəriyyələrin inkişafı da bu metoddan geniş istifadə edir. Hər bir halda tədqiqatçının məqsədi yalnız keçmişi təsvir etmək deyil, həm də onu başa düşmək və dəyərləndirməkdir.[5]
Tarixi metod tarixi revizionizm, tarix fəlsəfəsi, sənəd analizi və narrativ tarixçilik kimi yanaşmalarla da sıx bağlıdır. Bu metod elmi obyektivliyi qorumaqla yanaşı, tarix elminin dinamik və interpretativ təbiətini də əks etdirir.
Tarixi metod zamanla müxtəlif yanaşmalar və elmi paradiqmalar vasitəsilə inkişaf etmişdir.[6][7] Ənənəvi tarixçilik XIX əsrdə Leopold fon Ranke tərəfindən “həqiqətən necə olubsa, elə yazmaq” prinsipinə əsaslanaraq obyektiv və sənəd əsaslı tarixçiliyin əsaslarını qoydu. XX əsrdə Annales məktəbi sosial, iqtisadi və mədəni aspektlərin daxil edilməsi ilə tarix metodologiyasını genişləndirdi. Postmodern dövrdə isə tarixi şərhlərin subyektivliyi, güc və diskurs anlayışları ön plana çəkildi.[8]
Tarixi metodun tətbiqində müxtəlif nəzəri yanaşmalar mövcuddur:[9]
Tarixi metod ilə digər tədqiqat metodları arasında fərqliliklər mövcuddur:[10]
Tarixi araşdırmalarda etika böyük rol oynayır.[11] Tarixçinin qərəzsiz və obyektiv olması, mənbələri manipulyasiya etməməsi və həssas hadisələrə hörmətlə yanaşması vacibdir. Xüsusilə müharibə, soyqırımı və müstəmləkəçilik kimi mövzularda etik öhdəliklər daha da aktuallaşır.[12]
Müasir dövrdə rəqəmsal arxivlər, məlumat bazaları və süni intellekt sistemləri tarixçilərə böyük imkanlar yaradır. [13] Rəqəmsal humanitar elmlər çərçivəsində tarixi mətnlərin avtomatik təhlili, mənbələrin rəqəmsallaşdırılması və vizual tarixçilik kimi sahələr tarixi metodun imkanlarını genişləndirir.[14]
Historians are likely to agree in principle, but not in practice. Specific canons of historical proof are neither widely observed nor generally agreed upon.
W. B. Gallie argued that some concepts in history are "essentially contested," namely "religion," "art," "science," "democracy," and "social justice." These are concepts for which "there is no one use of any of them which can be set up as its generally accepted and therefore correct or standard use. When historians write the history of these subjects, they must choose an interpretation of the subject to guide them. For instance, in deciding what Art is, historians can choose between "configurationist theories, theories of aesthetic contemplation and response .. ., theories of art as expression, theories emphasizing traditional artistic aims and standards, and communication theories.
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|