 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Fenomenologiya (ing. Phenomenology) — fəlsəfi və elmi kontekstdə hadisələrin və təcrübələrin mahiyyətini və onların insan şüurunda necə təzahür etdiyini öyrənən yanaşma. [1]Fenomenologiya insan təcrübəsinin birbaşa, vasitəsiz təsvirinə və anlamına yönəlir. Bu yanaşma insanın subyektiv təcrübəsini və "olduğu kimi" yaşadığı hadisələri araşdırmaqla obyektiv və elmi təhlil arasında körpü yaratmağa çalışır.[2]
Fenomenologiya XX əsrin əvvəllərində Edmund Husserl tərəfindən qurulmuş və sonralar Martin Haydegger, Moris Merlo Ponti, Jan Pol Sartr və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Onun əsas məqsədi əşyaları və təcrübələri onların təzahür etdiyi formada analiz etməkdir — yəni hər bir şeyin necə göründüyünü və şüurda necə meydana gəldiyini araşdırmaqdır.[3]
Fenomenologiya yalnız fəlsəfi cərəyan kimi deyil, həm də psixologiya, sosiologiya, tibb, incəsənət və təhsil kimi bir çox sahələrdə tədqiqat metodologiyası kimi istifadə edilir. Fenomenoloji tədqiqatlar insan təcrübəsinin dərinliyini, onun fərdi və kontekstual təzahürlərini anlamağa yönəlir.[4]
Fenomenologiyada "kontekst" anlayışı bir təcrübənin və ya hadisənin baş verdiyi şəraiti və mühiti ifadə edir.[5] Bu yanaşmada təcrübənin mənası yalnız onun baş verdiyi kontekstdə tam başa düşülə bilər. Kontekst həm sosial, həm tarixi, həm də mədəni faktorları əhatə edir. Fenomenoloji analiz zamanı tədqiqatçı təcrübənin yalnız özünü deyil, onun baş verdiyi mühiti də nəzərə alır. Bu, insanın reallıqla münasibətini daha dərindən anlamağa imkan verir. Fenomenologiya fərdin dünyanı necə təcrübə etdiyini başa düşmək üçün kontekstə xüsusi önəm verir.[6] Tədqiqat prosesində iştirakçının şəxsi, sosial və mədəni şəraiti nəzərdən keçirilir. Eyni təcrübə fərqli kontekstlərdə fərqli mənalar qazana bilər. [7]Kontekst, təcrübənin mənasının dinamikliyini və dəyişkənliyini göstərir. Fenomenoloji kontekstdə məqsəd obyektlərin arxasındakı sabit anlamı deyil, fərdi təcrübənin canlı və dəyişən təbiətini üzə çıxarmaqdır. Beləliklə, fenomenoloji tədqiqatlar kontekstdən asılı olan mənaları ortaya qoymaqla insan şüurunun mürəkkəbliyini açır. Bu, təcrübəni daha çox "olduğu kimi" və "necə yaşanırsa" o cür anlamağa imkan verir.[8]
Fenomenologiya insan təcrübəsini birbaşa təhlil etməyi əsas fərziyyə kimi götürür. [9]Əsas fərziyyələrdən biri budur ki, reallıq yalnız insan şüurunda və təcrübəsində mövcuddur. Fenomenologiya düşünür ki, obyektiv reallığı dərk etməyin yeganə yolu onun insan tərəfindən necə təcrübə edildiyini araşdırmaqdır. İnsan şüuru həmişə nəyəsə yönəlib – bu, "intensionallıq" adlanır. [10]Yəni, şüur boş deyil, daima obyektə yönəlib və o obyektin təcrübəsini təşkil edir. Fenomenologiya hesab edir ki, əvvəlcədən formalaşmış nəzəriyyələr təcrübənin təbii axışını pozur.[11] Buna görə də fenomenologiyada əvvəlcədən fərziyyələrdən çəkinmək tövsiyə olunur. Bu yanaşma fərdin "həqiqəti" necə gördüyünü və yaşadığını anlamağa çalışır. [12]O, fərdi və subyektiv təcrübələri tədqiqatın mərkəzinə qoyur. Fenomenologiya hadisələri "olduğu kimi" araşdırır, onları izah etməyə və ya səbəb-aqibət əlaqələri qurmağa çalışmır. Bu yanaşmada əsas məqsəd təcrübənin öz daxili strukturunu və mənasını üzə çıxarmaqdır. Əsas fərziyyələr həmçinin göstərir ki, hər bir insan dünyanı fərqli şəkildə dərk edir və bu fərqlilik fenomenologiyanın araşdırma obyektidir.[13]
"Bilik ehtiyatı" anlayışı fenomenologiyada Alfred Şüts tərəfindən təqdim edilmişdir.[14][15][13] Bu anlayış fərdin gündəlik həyatında istifadə etdiyi əvvəlcədən formalaşmış bilikləri təsvir edir. İnsanlar dünyanı anlamazdan əvvəl artıq müəyyən biliklər və təcrübələrlə təchiz olunmuş olurlar. Bu biliklər sosial olaraq ötürülür və mədəni kontekstə bağlıdır. Fərdlər bu bilik ehtiyatını istifadə edərək yeni təcrübələri dəyərləndirirlər. [16]Bu anlayışa görə, heç bir təcrübə tamamilə "boş" və ya əvvəlcədən müəyyən edilməmiş deyil. Bilik ehtiyatı insanların gündəlik həyatlarında hərəkət etmə üsullarını və qərarlarını formalaşdırır. Bu ehtiyat tədricən toplanır və fərdin dünyanı anlama formasına təsir edir. [17]Şüts bu bilikləri "tipikləşmiş" kimi təsvir edir – yəni, onlar müəyyən kateqoriyalara yerləşdirilmişdir. [18]Fenomenoloji tədqiqatlarda bu ehtiyatı təhlil etmək, fərdin təcrübəni necə mənalandırdığını başa düşməyə imkan verir. Bilik ehtiyatı həm də kollektiv yaddaşın və sosial konstruksiyaların bir hissəsidir. Bu, fenomenologiyada sosial reallığın yaradılması mexanizmlərini izah etməyə kömək edir.[19]
Fenomenoloji reduksiya anlayışı təcrübəni ilkin və saf formada öyrənmək üçün əvvəlki təsəvvür və mühakimələrdən uzaq durmaq deməkdir. [20]Bu anlayışın əsasını Edmund Husserl qoymuşdur. Reduksiya zamanı tədqiqatçı gündəlik həyatda qəbul etdiyi bütün inancları bir kənara qoyur. Bu, hadisəni "olduğu kimi", yəni şüurda necə təzahür edirsə o şəkildə təsvir etməyə imkan verir. Reduksiya, fenomenologiyanın digər metodlardan fərqli əsas texnikası sayılır. Husserl bu prosesi "epoché" və ya "mühakimədən çəkinmə" adlandırmışdır. Reduksiya vasitəsilə tədqiqatçı şəxsi yanaşmalarını və mədəni təsirləri kənara qoyaraq hadisənin saf fenomenini araşdırır. Bu, fenomenlərin mahiyyətini təmiz şəkildə təsvir etməyə imkan verir. Reduksiya, tədqiqatçının subyektivliyini minimuma endirməyi və təcrübənin əsas strukturuna çatmağı hədəfləyir. Bu texnika həm də fenomenologiyanın obyektiv təhlilə alternativ kimi ortaya çıxmasının səbəblərindən biridir. Reduksiya olmadan fenomenoloji araşdırma şəxsi yanaşmalarla qarışaraq elmi nəticə verməkdə çətinlik çəkə bilər. Bu səbəbdən reduksiya fenomenoloji metodun əsas dayaq nöqtəsidir.
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|