Azad proqram təminatı — istifadəçiyə müəyyən əməliyyatları yerinə yetirməyə icazə verən proqram təminatıdır. Bu əməliyyatlara proqramın yüklənməsi, yayılması və təkmilləşdirilməsi aiddir. Bir sıra ölkələrdə qanuna uyğun olaraq, proqram məhsulları və proqramların ilkin kodları müəllif hüquqlarına əsasən qorunurlar. Azad proqram təminatında isə proqram müəllifləri istifadəçiyə proqramların ilkin kodlarından istifadə etmək hüququnu verirlər. Bu da azad lisenziya əsasında yerinə yetirilir. Bu zaman proqramın müəllifi müəllif hüquqlarını özündə saxlayır. 1998-ci ilin fevral ayında " Azad Proqram təminatı" termini " Açıq Mənbəli Proqram təminatı " olaraq dəyişdirildi. Terminologiya ilə bağlı bu mübahisə iki baxış arasında əsas fəlsəfi fərqləri əks etdirir, lakin proqram təminatı lisenziyaları üçün praktiki tələblər, eləcə də bu səhifədəki mətnin qalan hissəsi həm Azad Proqram təminatı, həm də Açıq Mənbəli Proqram təminatı üçün mahiyyətcə eynidir. Pulsuz proqram təminatı ilə hələ işləməmiş bir çox insan "Azad proqram təminatı" terminindəki "pulsuz" sözünün bir qədər fərqli məna daşıması ilə çaşqın olacaq. Onlar üçün "azad" sözü "azad" deməkdir. Lakin lüğətə müraciət etsək, "azad" sözünün on yeddi mənasını görərik və onlardan yalnız biri "azad" deməkdir. Qalan dəyərlər "Azadlıq" və "Zəif Məhdudiyyətli" mənalarına malikdir. Azad Proqram dedikdə biz proqram təminatının qiymətini deyil, azadlığını nəzərdə tuturuq. İstifadə etmək üçün pul ödəməli olduğunuz mənada pulsuz olan proqram təminatı çətin ki, pulsuzdur. Sizə onu başqalarına ötürmək və əlavə olaraq, demək olar ki, onu təkmilləşdirmək qadağan oluna bilər. Sıfır qiymətə lisenziyalı proqram təminatı adətən məhsulu tanıtmaq və ya rəqiblərlə mübarizə aparmaq məqsədi daşıyan marketinq kampaniyaları üçün silah rolunu oynayır. Gələcəkdə pulsuz qalacağına zəmanət yoxdur.[1]
| Azad proqram təminatı | |
|---|---|
 | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
1950-ci illərdən 1970-ci illərin əvvəllərinə qədər kompüter istifadəçilərinin adətən ictimai domen proqram təminatı olan pulsuz proqram təminatı ilə bağlı proqram azadlıqlarına malik olması normal idi.[2] Proqram təminatı adətən kompüterlərdən istifadə edən şəxslər və insanların öz aparatlarını faydalı edən proqram təminatı yaratması faktını alqışlayan aparat istehsalçıları tərəfindən paylaşılırdı. Proqram mübadiləsini asanlaşdırmaq üçün istifadəçilərin və təchizatçıların təşkilatları, məsələn SHARE, yaradılmışdır. Proqram təminatı çox vaxt mənbə kodu olan BASIC kimi tərcümə edilmiş dildə yazıldığı üçün bu proqramlardan istifadə etmək üçün paylanmışdır. Proqram təminatı həmçinin kompüter jurnallarında (Creative Computing, SoftSide, Compute!, Byte və s.) və ən çox satılan BASIC Computer Games kimi kitablarda çap edilmiş mənbə kodu (Type-in proqramı) kimi paylaşılmış və paylanmışdır.[3] 1970-ci illərin əvvəllərində vəziyyət dəyişdi: proqram xərcləri kəskin şəkildə artırdı, inkişaf edən proqram sənayesi aparat istehsalçısının paket proqram məhsulları ilə rəqabət aparırdı (pulsuzdur, çünki xərclər aparat dəyərinə daxil edilirdi), icarəyə götürülmüş maşınlar proqram təminatı dəstəyi tələb edir, eyni zamanda heç bir təminat yoxdur. proqram təminatı üçün gəlir və öz ehtiyaclarını daha yaxşı qarşılaya bilən bəzi müştərilər "pulsuz" proqram təminatının xərclərini hardware məhsulu xərcləri ilə birləşdirmək istəmirdilər. 1969-cu il yanvarın 17-də qaldırılmış IBM-ə qarşı Birləşmiş Ştatlarda hökumət paketlənmiş proqram təminatının rəqabətə zidd olduğunu iddia etdi. Bəzi proqram təminatı həmişə pulsuz ola bilsə də, bundan sonra ilk növbədə satış üçün istehsal olunan proqram təminatının həcmi artacaq. 1970-ci illərdə və 1980-ci illərin əvvəllərindəproqram sənayesi kompüter istifadəçilərinin proqram tətbiqlərini lazım bildikləri kimi öyrənə və ya uyğunlaşdıra bilməməsi üçün texniki tədbirlərdən (məsələn, kompüter proqramlarının yalnız ikili nüsxələrinin yayılması kimi) istifadə etməyə başladı. 1980-ci ildə müəllif hüququ qanunu kompüter proqramlarına da şamil edildi.
1983-cü ildə MİT Süni İntellekt Laboratoriyasında uzun müddət hakerlər cəmiyyətinin üzvü olan Riçard Stallman GNU Layihəsini elan edərək, kompüter sənayesi və istifadəçilərinin mədəniyyətindəki dəyişikliyin təsirlərindən məyus olduğunu söylədi. GNU əməliyyat sistemi üçün proqram təminatının hazırlanmasına 1984-cü ilin yanvarında başlanmış və 1985-ci ilin oktyabrında Azad proqram təminatı fondu (FSF) yaradılmışdır. Layihəni və onun məqsədlərini əks etdirən məqalə 1985-ci ilin martında GNU Manifesti adlı dərc edilmişdir. Manifestdə GNU fəlsəfəsinin əhəmiyyətli izahı, Azad Proqram Tərifi və “kopileft” ideyaları yer alırdı.
Linus Torvalds tərəfindən yaradılmış Linux nüvəsi 1991-ci ildə sərbəst şəkildə dəyişdirilə bilən mənbə kodu kimi buraxılmışdır. İlk lisenziya mülkiyyət proqram təminatı lisenziyası idi. Bununla belə, 1992-ci ilin fevralında 0.12 versiyası ilə o, layihəni GNU General Public License altında yenidən lisenziyalaşdırdı. Unix kimi Torvaldsın nüvəsi də könüllü proqramçıların diqqətini çəkdi. FreeBSD və NetBSD (hər ikisi 386BSD-dən əldə edilmişdir) 1993-cü ildə USL-yə qarşı BSDi iddiası məhkəmədən kənar həll edildikdə pulsuz proqram kimi buraxıldı. OpenBSD 1995-ci ildə NetBSD-dən ayrıldı. Həmçinin 1995-ci ildə Apache HTTP Server, adətən Apache kimi istinad edilir, Apache License 1.0 altında buraxılmışdır.
İnternetdə minlərlə pulsuz proqram və bir çox əməliyyat sistemi mövcuddur. İstifadəçilər əksər Linux distributorlarına daxil olan paket meneceri vasitəsilə həmin proqramları asanlıqla yükləyə və quraşdıra bilərlər.
Azad proqram təminatı kataloqu pulsuz proqram paketlərinin böyük məlumat bazasını saxlayır. Ən məşhur nümunələrdən bəzilərinə Linux nüvəsi, BSD və Linux əməliyyat sistemləri, GNU Kompilyator Kolleksiyası və C kitabxanası daxildir; MySQL əlaqəli verilənlər bazası; Apache veb serveri; və Sendmail poçt nəqliyyat agenti. Digər təsirli nümunələrə Emacs mətn redaktoru daxildir; GIMP rastr rəsm və şəkil redaktoru; X Window qrafik-ekran sistemi; LibreOffice ofis dəsti; və TeX vəLaTeX yazı sistemləri.
"Kommersiya proqram təminatından fərqli olaraq, ictimai sahədə mövcud olan böyük və böyüyən azad proqram təminatıdır. İctimai domen proqram təminatı mikrokompüter həvəskarları (həmçinin “hakerlər” kimi tanınır) tərəfindən yazılır, onların əksəriyyəti iş həyatında peşəkar proqramçılardır. [...] Hər kəsin mənbə koduna çıxışı olduğundan, bir çox rutinlər nəinki istifadə olunub, həm də digər proqramçılar tərəfindən əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilib."
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|
