 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Elxanilər, və ya Hülakülər (fars. دولت ایلخانی; monq.: ᠬᠦᠯᠢᠭ ᠦᠨ ᠤᠯᠤᠰ) – Monqol imperiyasının uluslarından biri kimi yaranmış və daha sonra onun cənub-qərb hissəsində müstəqilləşmiş tarixi dövlət. Dövlətin əsası 1258-ci ildə Hülakü xan tərəfindən qoyulmuşdur. Ərazisi müasir İran, İraq, Azərbaycan, Ermənistan, Türkiyənin mərkəzi və şərq hissələri, Əfqanıstan, müəyyən dövrlərdə Pakistanın bəzi hissələrini və Türkmənistanı əhatə edirdi.
| İmperiya, Monqol imperiyasının ulusu | |||||
| Elxanilər dövləti | |||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
 Elxanilər dövlətinin ərazisi |
|||||
|
|
|||||
| Paytaxt | Marağa (1256-1265), Təbriz (1265-1306), Sultaniyə (1306-1335) | ||||
| Rəsmi dilləri | Monqol dili (hakim sülalə, sənədlər), fars dili (linqva franka, rəsmi, idarə, sənədlər), türk dilləri, ərəb dili | ||||
| Din | Şamanizm, nestorianlıq, Tibet buddizmi İslam (Şiə) | ||||
| Ərazisi | 3.750.000 km² 1310-cu il | ||||
| İdarəetmə forması | Monarxiya | ||||
| Sülalə | Çingizlilər | ||||
| Elxan, xan | |||||
| • (1256-1265) | Hülakü xan (ilk) | ||||
| • (1316-1335) | Əbu Səid Bahadur xan (son) | ||||
| Sələfi və xələfi | |||||
|
|
|||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Elxanilər dövlətinin yaranması üçün zəmin Çingiz xan dövründən etibarən, Xarəzmə monqol hücumundan sonra formalaşmağa başlamışdı. Lakin onun nəvəsi Hülakü xanın dövründə Elxanilər müstəqil və real bir dövlətə çevrilmişdi. 1259-cu ildə Monqol imperiyasının parçalanması ilə Elxanilər dövləti faktiki olaraq müstəqilləşdi. Buna baxmayaraq, onun hökmdarları hələ də Xanbalıqdakı böyük xaqana sədaqət göstərməyə davam edirdilər. Onlar özlərinə "ilxan", və ya "elxan" titulunu götürmüşdülər ki, bu da "kiçik xan", və ya "tabe olan xan" mənasına gəlirdi.[1] Bu da onların rəsmi olmasa da, nominal asılılıq vəziyyətini göstərirdi.
Elxanilər müsəlman qonşularına qarşı sərt və qəddar davranışları ilə tanınırdılar. Onlar müsəlman qüvvələri arasındakı parçalanma və toqquşmalardan istifadə edərək bu qüvvələrdən bəzilərini özlərinə tərəf çəkməyi bacardılar. Beləliklə, onlar müsəlman qüvvələrini məğlub etdilər. Bu dövr müsəlmanların bölgədəki səlibçi qüvvələri ilə mübarizə apardığı dövrə təsadüf edirdi. Nəticədə monqollar hakimiyyətlərinin əvvəlində İslam mövcudluğuna qarşı ciddi bir təhdidə çevrildilər.[2]
1252-ci ildə Qaraqorumdan Xorasan və İrana doğru hərəkətə keçən Hülakü xan əvvəlcə İsmaili hakimiyyətinə son qoydu.[3] Daha sonra Abbasilər xilafətini süquta uğradaraq xəlifəni və ailəsini öldürdü, Bağdaddakı xilafət sarayını məhv etdi. Bundan sonra yürüşünü davam etdirərək Cəzirəni, Diyarbəkiri və Anadolunu ələ keçirdi, Suriyaya doğru hərəkət edərək Hələbi və Dəməşqi tutdu. Beləliklə, Hülakü xan İran, İraq, Anadolu və Suriya üzərində hakimiyyət quraraq Elxanilər dövlətini formalaşdırdı. Sonrakı dövrdə monqollar Suriyada möhkəmlənmək məqsədilə Misiri ələ keçirmək istəsələr də, onların irəliləyişi Məmlüklər tərəfindən dayandırıldı. Sultan Seyfəddin Qutuzun rəhbərlik etdiyi Məmlük ordusu Əyn Cəllud döyüşündə monqolları məğlub edərək onların qərbə doğru yürüşünü dayandırdı və onları Suriyadan çıxardı.
Monqollar sərt hakimiyyət qursalar da, idarələri altındakı torpaqlarda sülh dövründə bütün dinlərlə uyğun şəkildə yaşaya bilirdilər. XIII əsrin sonlarından başlayaraq onlar İslamı qəbul etməyə başladılar. Bu isə həm onlara tabe olan əhalinin əksəriyyətinin müsəlman olması, həm də onlarla qaynayıb-qarışan türklərin təsiri ilə baş verdi. Elxanilər din və inanclara qarşı böyük dözümlülük nümayiş etdirdilər, hətta islamı qəbul etdikdən sonra belə firqələr arasında fərq qoymadılar.[2] Elxani hökmdarlarından Mahmud Qazan xan İslamı rəsmi dövlət dini elan etdi.[4]
Digər monqol dövlətləri kimi (Qızıl Orda və Hindistandakı Baburiləri çıxmaqla) Elxanilər dövlətinin də hakimiyyət dövrü XIV əsrdən uzağa gedə bilmədi. Daxili parçalanmalar dövlətin özülünü zəiflətdi, nəticədə bu ərazilər parçalanaraq yerli hakimlər, türk və monqol əmirləri arasında bölündü.[5] Monqollar idarəedici hərbi təbəqə kimi cəmiyyətdən təcrid olunmuş şəkildə qaldılar. Onların İslamı qəbul etməsi belə bu baxış tərzini dəyişdirmədi və idarəçilərlə idarə olunanlar arasındakı fərqlərin aradan qalxmasına səbəb olmadı.[6]
"İlxan", və ya "elxan" anlayışı Hülakü xanla bağlıdır. Belə ki, o, "elxan" titulu ilə tanınırdı. Bu söz iki hissədən ibarətdir: "El" – itaət edən, və ya tabe olan mənasında, "xan" isə – hökmdar mənasındadır. Yəni Elxanilər dövlətinin hökmdarı Qaraqorumda, sonra isə Çindəki Xanbalıq şəhərində yaşayan böyük xaqana tabe sayılırdı.[7]
Bu titulun mənası barədə başqa bir variant isə isə "elxan" birləşməsinin türkcə olması haqındadır. Hansı ki, "el" yəni "tayfa", "xan" isə "rəhbər" mənasına gəlir. Bu zaman "elxan" ifadəsi "tayfa başçısı", yaxud "el rəhbəri" kimi tərcümə olunur.[8][9]
Bəzi tədqiqatçılar bu titulun "sülh lideri" və "sülh xanı" mənasını verdiyini bildirirlər. Araşdırmaçı Dorotiya Kravolski bu terminin "sülh gətirən xan" kimi tərcümə edilməsinin daha doğru olduğunu hesab edir. Elxanilərin 1296-cı ildə İslamı tam şəkildə qəbul etməsindən sonra Elxani sikkələrindən monqol xaqanının adı çıxarıldı. "Elxan" və "ilxan" titulu "xan" titulu ilə əvəz olundu.[10]
Böyük Monqol imperiyasının əsası 1206-cı ildə Çingiz xan tərəfindən qoyulmuşdur. Əvvəlcə Çinə yürüş edən monqollar, daha sonra Mərkəzi Asiyadakı Xarəzmşahlar üzərinə hərəkət etdilər. 1218–1221-ci illərdə Xarəzmşahları məğlub edərək Məvərənnəhr və Xarəzmi tamamilə ələ keçirdilər.[11][12][13]
Çingiz xanın ölümündən sonra 1229-cu ildə Böyük Monqol imperiyasının taxtına Ugedey xan keçdi. 1231-ci ildə Ugedey xanın əmri ilə Xarəzmşahların Əcəm İraqında və Azərbaycanda hakimiyyətini bərpa etmiş hökmdarı Cəlaləddin Məngüberdinin üzərinə ordu göndərildi. Tezliklə Rey və Həmədanı ələ keçirən monqol qüvvələri Azərbaycan sərhədlərinə çatdılar. Cəlaləddinin məğlub edilməsi və ölümündən sonra[14][15] monqollar Xarəzm, Xorasan və Fars üzərində nəzarəti ələ keçirdilər.
Monqol ordusunun komandanı Çormoqun noyon Azərbaycanda möhkəmləndikdən sonra Ərəb İraqı, Diyarbəkir, Ərzurum, Mardin və Nüseybin, eləcə də Sincar bölgələrinə hücum etdi, irəliləyərək Fərat sahilinə çatdı.[15] Həmçinin şimal istiqamətində irəliləyərək Gürcüstanın paytaxtı Tiflisə daxil oldu. Müqavimət göstərə bilməyən Gürcüstan krallığı vassallığı qəbul etdi.[16]
Monqolların növbəti hədəfi Anadolu oldu. Rum sultanlığı və Əyyubilər arasında anlaşılmazlıqlardan istifadə edən monqollar[17] 1243-cü ildə Kösedağ döyüşündə Rum sultanlığını məğlub etdilər.[18] Beləliklə, Rum sultanlığı da monqollara tabe oldu.
Monqol hökmdarı Münke xan 1251-ci ildəki qurultayda Hülakünü İran hakimi təyin etdi və ona Mazandaran bölgəsindəki xaşxaşi təriqətinin məhv edilməsini, Abbasi xilafətinə son qoymağı, habelə Suriya və Misir ərazilərini ələ keçirməyi tapşırdı.[19]
1252-ci ilin iyul ayında Hülakü böyük ordu ilə Qaraqorumdan Xorasan və İrana doğru hərəkətə başladı. Əksər yerlərdə müqavimətlə qarşılaşmadı, çünki bəzi ərazilər artıq monqolların hakimiyyəti altında idi və yerli hökmdarlar zəif vəziyyətdə olduğundan, monqollara təslim olmağı üstün tuturdular.[20]
Xaşxaşilər üzərinə hərəkət edən monqol ordusu onlara məxsus əksər qalaları ələ keçiridi. Yalnız Meymundiz, Ələmut və Kürdəkuh qalaları hələ də müqavimət göstərirdilər. Bundan sonra Hülakü xan xaşxaşi şeyxi Ruknuddin Xurşaha təslim olmaları barədə xəbərdarlıq məktubu göndərdi. Xaşxaşilərin rəhbəri artıq müqavimətin mənasız olduğunu başa düşdü və 20 noyabr 1256-cı il təslim oldu.[21] Hülakü xanın əmri ilə Ələmut qalası dağıdıldı və[22] Ruknuddin Xurşah başda olmaqla bütün Xaşxaşilər qətlə yetirildilər. Bununla da İsmaili dövləti süqut etdi.[23]
Hülakü xaşxaşi qalalarını mühasirəyə aldığı zaman xəlifə əl-Müstəsim ilə əlaqə saxlayaraq, ondan hərbi yardım göndərməsini istədi. Lakin xəlifə bunun Bağdadın müdafiəsinin zəifləmək üçün plan olduğundan narahat olduğu üçün bu yardımı göndərməkdən imtina etdi. Hülakü Xaşxaşiləri məğlub etdikdən sonra xəlifəyə sərt məzmunlu məktub göndərərək onu təhqir etdi və hədələdi. Bağdadın qala divarlarını dağıtmasını, şəhərin xəndəklərini doldurmasını və şəxsən ona təslim olmasını tələb etdi. Əks təqdirdə ölkəsinə dağıntı və fəlakət gətirəcəyini, heç kimin sağ qalmayacağını bildirdi.[24][25][26] Xəlifənin də eyni məzmunlu cavabından sonra Hülakü Bağdada hücuma keçdi.[25]
Bağdad 1258-ci ilin 20 yanvarında mühasirəyə alındı və ay sonuna qədər mühasirə davam etdi. Mancanaqlarla hücum edən monqollar qısa müddətdə şəhərin şərq hissəsini ələ keçirirdilər. Bundan sonra xəlifə Hülakü ilə sülh yolu tapmaq istəsə də, bu cəhd uğursuz oldu. Nəticədə 10 fevral 1258-ci ildə özü, ailəsi və yaxınları ilə birlikdə Hülakünun qarşısına çıxaraq təslim oldu.[27]
Monqol əsgərləri şəhərdə dağıntılar törətməyə və qarətə başladılar, böyük kitabxanalardakı çoxsaylı qiymətli kitablar məhv edildi, elm adamları qətlə yetirildi. Təxminən qırx gün ərzində Bağdadın 80 min sakini həyatını itirdi.[27] Bu hadisələr zamanı xəlifə əl-Müstəsim, onun iki oğlu və ona sadiq beş nəfər Abbasi əyanı da öldürüldü.[26]
Bu hadisələrdən Hülakü xan Marağanı özünə paytaxtı seçdi. Həmçinin Məcidəddin Təbriziyə Urmiya gölünün sahilində qala tikmək tapşırığı verdi. Yürüş zamanı ələ keçirilmiş xəzinə, pul və qiymətli əşyaları həmin qalaya daşıtdı. Ələ keçirilmiş qiymətli əşyaların və pulun bir hissəsi Qaraqoruma, Münke xana göndərildi. Hülakü Bağdadın əvvəlki idarəedicilərini — İbn əl-Əlqəmi (vəzir), Fəxrəddin Damğani (divan sahibi), Nizaməddin əl-Yəncədhi (baş qazı) — öz vəzifələrində saxladı. Əli Bəhaduri isə Bağdada vali təyin edildi.[28] Elxanilər 1258-ci ildən 1338-ci ilə qədər, yəni 82 il boyunca Bağdadda hökm sürdülər.[29]
Hülakü Marağada uzun müddət dayanmadı, Suriyaya doğru sürətlə hərəkət etməyi əmr etdi.[30] Həmin dövrdə bu ərazi üç gücün hakimiyyəti altında idi: Əyyubilər, səlibçilər və Kilikiyadakı Ermənistan krallığı. Əyyubilər Mayyafariqin, Hasankeyf, Kərək, Hələb, Hüms, Həma və Dəməşq kimi şəhərlərə nəzarət edirdilər. Lakin onların vahid birliyi yox idi. Belə ki, buradakı Əyyubi şahzadələri və əmirlər bir mərkəzdən yox, müstəqil hakimiyyət sürürdülər. Səlibçilər isə monqollara qarşı qarşı qərarsız mövqe tutmuşdular. Onlar arasında yalnız Antioxiya knyazı VI Bohemond 1260-cı ildə Hülakü xanın vassallığını qəbul etmişdi.[31] Həmçinin erməni kralı I Haytum da bölgədə monqolların müttəfiqlərindən biri idi.[32]
Hülakü 1259-cu il Hələbə doğru yürüşə başladı. Monqol ordusu Mayyafariqin, Mardin, Nüseybin, Harran, Urfa, Birəcik və Harim kimi şəhərləri ələ keçirərək 1260-cı il 18 yanvarında Hələbə çatdı və şəhəri mühasirəyə aldı.[33] Erməni kralı I Haytum və Antioxiya knyazı VI Bohemond da buraya gələrək, mühasirəyə yardım etdilər. Beləliklə, 1260-cı ilin yanvarında şəhər ələ keçirildi. Monqol ordusu tərəfindən çox sayda insan qətlə yetirildi.[34] Bundan sonra monqol ordusu Dəməşqə[q 1] doğru irəlilədi. 1260-cı ilin mayında Dəməşq tamamilə nəzarətə götürüldü.[35]
Suriyanın ələ keçirilməsindən sonra Hülakü xan 1260-cı ildə ildə Məmlük sultanı Seyfəddin Qutuza təslim olmasını tələb edən xəbərdarlıq göndərmişdi. Məktubun məzmununun bir hissəsi:
|
... Qələbə sahibi Qutuz şah və dövlətinin bütün əmirləri, Misir və onun ətrafındakı diyarların sakinləri bilsinlər ki, biz Allahın yer üzündəki ordusuyuq. Biz onun qəzəbindən yaranmışıq və qəzəbinə tuş gələnlər üzərində bizə qüdrət verib... Başqalarının getdiyi yoldan imtina edin... Çünki biz ağlayana rəhm etmirik, şikayət edənə yumşalmırıq... | 
|
Məktub belə bir şeirlə bitirdi:[36][37]
|
|
Ey Misir, söylə, qəhrəmanlar gəldi,
|
|
Bu xəbərdarlıqdan sonra Seyfəddin Qutuz Məmlük əmirləri və ordu komadanları ilə təcili toplantı keçirdi. Alınan qərara əsasən Elxanilərin ultimatumu rədd edildi və monqol elçiləri edam edildilər. Onların başları Qahirə qalasının Zuvalə qapısından asıldı.[38] Bu dövrdə Hülakünün böyük qardaşı, monqol hökmdarı Münke xanın ölümü və Hülakünün digər qardaşları Xubilay xan və Arıq Buğa arasında taxt uğrunda mübarizənin başlaması səbəbindən Hülakü ordusunun böyük hissəsini özü ilə apararaq bölgədən uzaqlaşdı və burada Kit Buğa noyonun rəhbərliyi altında 10 minlik qüvvə saxladı.[39][40]
Qutuz cihad çağırışı edərək ordu toplamağa, Misir və Qahirə əhalisindən yeni vergilər yığmağa başladı.[41] Həmçinin müharibəyə razı olmayan əmirləri döyüşə qatılmağa inandırdı.[42][43] 1260-cı ildə Qutuz əmir Baybars Bəndəqdarı vəziyyəti qiymətləndirmək üçün Qəzzaya göndərdi. Bu vaxt Bəəlbək yaxınlığında monqolların hərbi qarnizonu var idi. Baybars Bəəlbəkdəki monqol qüvvələrini Qəzzadan çıxardı və onları İordan çayına qədər təqib etdi. Kit Buğa bundan xəbər tutduqdan sonra ordusu ilə İordan vadisinə doğru yollandı. Monqol ordusuna erməni və gürcü dəstələri də qoşulmuşdu. Məmlük ordusu 3 sentyabr 1260-cı ildə tarixində İordan çayına doğru hərəkət etdi. Baybars ordunun önündə gedərək Əyn Cəllud yaxınlığında monqol ordusuna hücum etdi. Qutuz isə əsas qüvvələrini yaxın təpələrin arxasında gizlətdi. Monqollar döyüşə girdikdən sonra Baybars geri, təpələrə çəkilməyə başladı. Monqollar onu təqib edərkən mühasirəyə düşdülər və monqol ordusu tamamilə məhv edildi. Kit Buğa əsir düşdü və edam edildi.[44][45]
Monqolların məğlubiyyətindən sonra Məmlük ordusu irəliləyərək Suriya və Fələstini nəzarətə götürdü.[44][46][47]
Münke xanın vəfatı və Xubilay xanın taxta çıxması ilə Monqol imperiyasının birliyi sarsılmağa başladı. İmperiyanın uluslarındakı xanlar əllərindəki torpaqlarda müstəqillik arzulayırdılar. Həmçinin Hülakü xan Qızıl Orda xanlığının əksər hissəsini təşkil edən Dəşti Qıpçaq ərazilərini Elxanilərə birləşdirmək istəyirdi.[48] Digər tərəfdən Qızıl Orda taxtına keçən Bərkə xan 1252-ci ildə İslamı qəbul etmişdi.[49][50] Hülakü xan isə xristianları dəstəkləyirdi. Bərkə xan Hülakünün Bağdada hücumu zamanı ona ordu ilə yardım etmək məcburiyyətində olsa da, bundan imtina etdi. Həmçinin Hülakünün Suriya və Misirə etdiyi yürüşlər zamanı da hərbi qüvvə göndərmədi. Bu isə Məmlüklərin Əyn Cəllud döyüşündə qalib gəlməsini asanlaşdırdı. Əksinə, Bərkə Elxanilərə yox, Məmlüklərə dəstək üçün ordu göndərmək fikrində idi. Bu proseslər Elxanilər ilə Qızıl Orda arasında münasibətlərin pozulması ilə nəticələndi.[51] Bundan əlavə, Qara dənizin şimal sahilləri "ağ qul" ticarətinin mərkəzi idi. Hansı ki, buradan Misirə çox sayda qul göndərilirdi. Bu isə Məmlükləri davamlı insan və hərbi qüvvə axını ilə təmin edirdi. Hülakü bunu başa düşərək Bərkə xandan Misirə qul satışını dayandırmasını tələb etdi amma bu tələb qəbul edilmədi.[52] Hülakü həmçinin Çingiz xanın qərarı ilə Cuci nəsli üçün ayrılmış qənimətin beşdə bir hissəsini Qızıl Ordaya göndərməkdən imtina etdi ki, bu da tərəflər arasında münaqişəni daha da dərinləşdirdi.[53]
.jpeg)
1262-ci ildə Bərkə xan yaxın qohumu Noqayın komandanlığı altında 30 minlik ordunu Elxanilər üzərinə yürüşə göndərdi. Qızıl Orda qüvvələri Dərbənddən keçərək Şirvan ərazisində düşərgə qurdular. Burada üzərlərinə hücum təşkil edən Elxani ordusunun öncü qüvvələrini ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bundan sonra Hülakü xan oğlu Abaqanı çoxsaylı qoşun ilə yardıma göndərdi. Noqayı məğlub edən Abaqa onu sıxışdırıb Şirvan ərazisindən çıxardı. Daha sonra Dərbəndi keçərək Qızıl Orda ərazisinə doğru irəlilədi. 15 gün ərzində Elxani ordusu heç bir müqavimətlə üzləşmədən irəliləməyə davam etdi.[53] Lakin 1263-cü ilin martında Abaqa Terek çayını keçərkən Bərkə xanın hücumuna məruz qaldı və çox sayda itki verərək geri çəkildi. Hülakü xan bu məğlubiyyətə cavab olaraq Təbrizdəki Qızıl Orda tacirlərini edam etdirdi.[53]
.jpg)
Əyn Cəllud döyüşündə və Qızıl Ordayla qarşıdurmada məğlubiyyətdən sonra Hülakü xan xristianlarla müsəlmanlara qarşı ittifaq qurmağa çalışdı. O, Əkkadakı səlibçilərlə əlaqə saxlayaraq birlikdə hərəkət etməyi təklif etdi. Səlibçilər də Qərbi Avropaya bir neçə məktub göndərərək Papalığı və Qərbi Avropa hökmdarlarını Elxanilər ilə mütəfiqliyə çağırdılar. Lakin Qərbi Avropada monqollarla əvvəlki uğursuz mütəfiqlik təcrübələri səbəbindən onlara inam yox idi və bu məktublara ciddi əhəmiyyət verilmədi. Həmçinin Qərbi Avropada monqollarla ittifaqı dəstəkləyə biləcək birlik və güclü hökmdar da mövcud deyildi. 1262-ci ildə Hülakü xan papa IV Urbana və Fransa kralı IX Lüdovikə rəsmi səfirlik göndərdi.[54] Lakin elçilər Siciliya kralı, papaya qarşı düşmən mövqedə olan Manfredo tərəfindən həbs edildilər.[55] Nümayəndə heyəti arasında yalnız Macarıstanlı Yohan adlı bir şəxs qaçmağı bacararaq məktubların və səfirliyin məqsədlərini IV Urbana çatdıra bildi. Hülakü məktublarında monqolların qlobal hakimiyyət iddiasını təkrarlayır, papadan və Fransa kralından monqollara tabe olmalarını tələb edirdi.[54]
Hülakü xüsusilə Bizansı və Şərq xristianlarını Rum sultanlığına qarşı möhkəmlənmək və Məmlüklərə qarşı mübarizədə dəstək kimi görürdü. O, həmçinin Bizans imperatoru VIII Mixail Paleoloqa yaxınlaşmaq üçün Bizans imperatoruna onun qızı ilə evlənmək istədiyini bildirdi. Sarayda mövqeyini möhkəmləndirmək istəyən VIII Mixail Paleoloq bu təklifi qəbul edərək qızı Mariyanı Təbrizə göndərdi.[56][57][58] Həmçinin bu dövrdə papa Hülaküyə xristianlığı qəbul etməsi üçün məktub göndərmişdi.[59] Lakin Hülakü həyatının son dövrlərində göndərilmiş bu məktuba cavab vermədi. Bunun səbəbi Qızıl Ordaya qarşı yürüşə hazırlaşması və daxili problemlərlə məşğul olması idi. Hülakü xan 1265-ci ildə vəfat etdi.[60]
Bizans imperatorunun qızı Mariyanın Təbrizə çatması Hülakünün ölümündən sonra baş verdi. O, Hülakünün oğlu və varisi Abaqa xan ilə evləndi və "Dəspinə xatun" adı ilə tanındı.[61]
Abaqa atası kimi xristian qüvvələrinə yaxınlaşma siyasəti yürüdürdü. Çünki Elxani dövləti cənubda Məmlüklər, şimalda Qızıl Orda və Mərkəzi Asiyada Çağatay xanlığı kimi müsəlman dövlətlərin təzyiqi altında idi.[62] Bu dövrdə Suriya və Kilikiyadakı xristian qüvvələri üzərinə hərəkət edən Məmlük sultanı Baybars,[62] 1265-ci ildə Qeysəriyyə, Yafa, Arsuf kimi əraziləri tutdu. Sonrakı iki ildə isə Safed, Rəmle, Tibnin, Qalət, Halba və Ərqə kimi əraziləri nəzarətə götürərək Tripolinin geri alınmasına hazırlaşdı.[63][64] Baybars çoxsaylı yürüşlər təşkil edərək Erməni krallığı, Antakiya knyazlığı və Tripoli qraflıqlarını zəiflətmiş, Suriyanın şimalında mövqeyini gücləndirmişdi. 1266-cı ilin avqustunda erməniləri məğlub edərək irəliləyən Baybars Ayas, Adana, Tarsus kimi əraziləri talan etmiş və Erməni krallığının paytaxtı Sisi tutaraq dağıtmışdı. Baybars 1266-cı ilin sentyabrında əsirlər və qənimətlər ilə birlikdə geri qayıtdı.[65] Nəticədə Erməni kralı I Haytum Baybars ilə sülh müqaviləsi bağlamağa məcbur oldu.[62]
Məmlüklər Elxanilərin müttəfiqlərinə qarşı Suriyada mübarizə apararkən, Abaqa Qızıl Ordaya və Çağatay xanlığına qarşı iki cəbhədə mübarizə aparırdı. Qızıl Orda qüvvələri 1265-ci ilin noyabr ayında Azərbaycana daxil olsalar da, məğlub edilərək geri çəkildilər. Bərkə xan müharibəni davam etdirmək istəsə də, buna nail ola bilmədi və ara müharibələri nəticəsində öldürüldü. Bu Abaqaya diqqətini Çağataylar və Məmlüklər üzərinə yönəltmək imkanı yaratdı.[66]
3 avqust 1268-ci ildə Abaqa xan papa IV Klimentə məktub göndərərək Elxanilərin vəziyyəti haqqında məlumat vermiş, Antakiyanın müsəlmanların əlinə keçdiyini və Klikiya erməni krallığının zəiflədiyini bildirmişdir. 1269-cu ildə Elxani səfiri Roma şəhərinə çatanda IV Kliment ölmüşdü.[67] Daha sonra səfir Araqon krallığına və Qərbi Avropanın digər dövlətlərinə üz tutaraq onları müsəlmanlara qarşı əməkdaşlığa çağırmışdır. Bu çağırış Araqon kralı I Haymeni 1269-cu ildə Əkkaya kiçik səlib yürüşü təşkil etməyə sövq etmişdir. Lakin Araqon donanması Fransa sahillərində güclü fırtına nəticəsində məhv olmuş və yürüş baş tutmamışdı.[68]
Bəzi Avropa hökmdarları monqolların Məmlükləri məğlub etdikdən sonra Avropaya hücum edəcəyini düşünürdülər. Bu səbəbdən onlarla hərbi ittifaq qurmaq fikrinə isti yanaşmırdılar.[67] Bu vəziyyətə görə Abaqa xan Məmlük sultanı Baybarsa məktub göndərərək sülh təklif etdi. Amma məktubu həm təklif, həm də təhdid mahiyyəti daşıyırdı. Baybars barışıq təklifini rədd etdi.[69] Beləcə bu münaqişənin taleyini həll etmək üçün müharibə qaçılmaz oldu.
.PNG)
Bu ərəfədə Elxanilər şərqdən Çağatayların hücumuna məruz qaldılar. Amudəryanı keçən Çağatay ordusu Herat və Badğis yaxınlığında baş vermiş döyüşdə Elxani ordusunu məğlub etdi. Çağataylar Elxani ordusunun qalıqlarını təqib edərək onları Xorasandan çıxardılar və bu bölgəni ələ keçirdilər. 1270-ci ilin aprelində bölgəyə hərəkət edən Abaqa xan[70][71] Çağatay ordusunu ağır məğlubiyyətə uğradaraq onları Xorasandan çıxardı.[72]
Bundan sonra Abaqa Məmlüklər üzərinə hərəkətə keçdi. 1271-ci ildən başlayaraq Suriyaya bir neçə dəfə yürüş etdi. Lakin bu yürüşlər nəticəsiz oldu. 29 iyun 1277-ci ildə Baybarsın vəfatından sonra Məmlük əyanları arasında hakimiyyət uğrunda ara müharibələri başladı. Bundan sonra Abaqa xan yenidən, 1280-ci ilin sentyabrında Suriyanın şimalına kəşfiyyat dəstəsi göndərərək burada Məmlük hakimiyyətinin təsirini yoxladı. Bu dəstə Hələb və ətraf bölgələrə daxil olaraq burada talançılıq fəaliyyəti ilə məşğul oldu, həmçinin Böyük Hələb məscidin minbərini yandırdı və bölgədə dağıntılar törətdi.[73]
Həmin ərəfədə Məmlük taxtına çıxan Seyfəddin Kalavun 30 min nəfərlik ordu ilə Suriya istiqamətində hərəkət etdi.[74] 29 oktyabr 1281-ci ildə Məmlüklər və Elxanilər arasında Hüms yaxınlığında baş tutmuş döyüşdə Elxani ordusu ağır məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Bu döyüşdən qısa müddət sonra, 1 aprel 1282-ci ildə Abaqa xan vəfat etdi. Beləliklə, Elxani-Məmlük qarşıdurmasına bir müddətlik fasilə verildi.[75][76]
Abaqanın ölümündən sonra monqol əmirləri hökmdar seçmək üçün qurultay keçirdilər. Hülakü xanın oğlu Təkudarın və Abaqa xanın oğlu Arqunun hökmdar elan edilməsi haqqında fikir ayrlılıqları mövcud idi. Nəhayət 6 may 1282-ci ildə Təkudar hökmdar seçildi.[77][78]
İslamı qəbul edən Təkudar "Əhməd" adını götürdü.[78] O, Elxanilər dövlətini idarə edən ilk müsəlman hökmdar idi. Belə ki, Elxanilər dövlətində fəthlər dövrü səngidikdən sonra, Elxanilərlə Qaraqorumdakı böyük xaqanlar arasındakı əlaqələr tədricən zəiflədi. Beləliklə, monqollar Azərbaycan və İran başda olmaqla ələ keçirdikləri coğrafiyada məskunlaşaraq yerli xalqların bir hissəsinə çevrildilər. Bu vəziyyət onların İslam mədəniyyəti və sivilizasiyasını mənimsəməsinə və nəticədə İslamı qəbul etmələrinə səbəb oldu.[79]
Təkudar taxta çıxan kimi Bağdaddakı İslam alimlərinə məktub göndərərək özünü islamın müdafiəçisi və Məhəmməd peyğəmbərin ardıcılı kimi təqdim etdi. Xəlifələr dövründəki kimi məscidlər tikilməsini və dini ayinlərin icrasını əmr etdi. Əhməd Təkudar Məkkəyə gedən zəvvar karvanlarını himayə etməyə başladı və vəqf gəlirlərinin əvvəlki kimi istifadə olunmasını əmr etdi.[80]
Məmlüklərlə əlaqələri inkişaf etdirmək məqsədilə 1282-ci ilin sentyabrında Məmlük sultanı Seyfəddin Kalavunun sarayına nümayəndə heyəti göndərildi. Bu heyət vasitəsilə Məmlük hökmdarına Əhməd Təkudar xanın İslamı qəbul etməsi, siyasi məqsədləri, monqol cəmiyyətində və bütün İslam dünyasında şəriəti dirçəltmək istəyi, müsəlman qonşularla sülh və monqollar ilə Məmlüklərlə arasında kök salmış düşmənçiliyi aradan qaldırmaq istəyi bildirilirdi.[81] Seyfəddin Kalavun həmin ilin dekabrında Əhməd Təkudara cavab məktubu göndərdi. Məktubda Məmlük sultanı İslamı qəbul etməsi münasibətli ilə Əhməd Təkudarı təbrik edir və müsəlmanların xeyrinə əməkdaşlığa, ticarət yollarının asanlaşdırılmasına və tacirlərin qorunmasına hazır olduğu bildirirdi.[82][83][84]
Əhməd Təkudarla Abaqa xanın oğlu Arqun arasında münasibətlər Əhməd Təkudarın Elxani taxtına çıxmasından bəri gərgin idi. Bu münasibətləri daha da pisləşdirən əsas amillərdən biri də Arqunun Xorasanda əhaliyə qarşı sərt olması idi. Digər tərəfdən isə Arqun atasının taxtını geri almaq istəyirdi, çünki əmisinin bu taxtı ondan qəsb etdiyini düşünürdü. Həmçinin Təkudarın İslamı qəbul etməsi xristian yönümlü monqol əmirlərini narazı salmışdı. Onlar Təkudarı xristianlara qarşı təzyiq göstərməkdə ittiham etdilər və onu böyük xaqan Xubilaya şikayət etdilər. Həmçinin onu əcdadlarının adətlərindən kənarlaşmaqda – İslamı qəbul etməkdə və monqol Yasalarını tətbiq etməməkdə ittiham etdilər.[85]
Beləliklə, Elxani əyanları arasında Təkudara qarşı cəbhə formalaşdı və bu cəbhəyə Arqun rəhbərlik edirdi. O, Xorasanda hərbi düşərgə quraraq qoşun toplamağa başladı. Arqunun bu qərarı böyük xaqan Xubilay tərəfindən də dəstəklənirdi. Nəhayət, Arqun 21 aprel 1284-cü ildə əmisinin üzərinə hərəkətə keçdi. Lakin məğlub edilərək əsir alındı. Ancaq monqol əyanları bu məğlubiyyətii qəbul etmədilər və ikinci dəfə üsyan qaldırdılar. İkinci qarşıdurmada məğlub olan Təkudar ordu toplamaq üçün Xorasandan Azərbaycana çəkildi. Lakin Təkudar Azərbaycana çatmamış öz tərəfdarları tərəfindən tutularaq Arquna təslim edildi və 10 avqust 1284-cü ildə edam edildi.[82]
Arqunun Elxani taxtına çıxması ilə müsəlmanlar yenidən təqib olunmağa, dövlət, məhkəmə və maliyyə vəzifələrindən uzaqlaşdırılmağa başladılar. Həmçinin Elxani sarayına daxil olmaları qadağan edildi. Bu siyasət Məmlüklərlə əvvəlki düşmənçiliyi yenidən başlatdı. Lakin Məmlüklər daxili çəkişmələr, ermənilər və səlibçilərlə qarşıdurmalar səbəbindən hərəkətə keçə bilmədilər. Arqun isə dövlət gəlirinin artırılması və xristian dövlətləri ilə müsəlmanlara qarşı siyasi əlaqələr qurmağa çalışırdı.[86]
Abaqa xanın ölümündən sonra Elxanilərin gücü getdikcə azalırdı. Rəqibləri Məmlüklər isə güclənərək Suriyada irəliləməyə və bölgədəki səlibçiləri sıxışdırmağa başlamışdılar. Bu səbəbdən Avropa da Elxanilərlə hərbi əməkdaşlığa ehtiyac duyurdu. Arqun düşünürdü ki, Elxanilər Suriyaya, səlibçilər isə Əkka, və yaxud Dümyata eyni anda hücum etsələr, Məmlüklərə qarşı nəticə əldə edə bilərlər. Bu məqsədlə Arqun Avropa krallarına və papaya məktublar göndərdi və səfirlər yolladı. Eyni zamanda Avropadan da nümayəndə heyətləri Elxani ərazisinə gələrək birgə hücum planlarını hazırlayır və Məmlüklərə qarşı vahid siyasət müəyyənləşdirməyə çalışırdılar. Lakin bu diplomatik səylərə baxmayaraq, real nəticə əldə olunmadı. Məmlüklər ard-arda qələbələr qazandılar və sonda səlibçilərin Şərqdəki son istehkamı olan Əkkanı tutdular. Arqun 9 mart 1291-ci ildə vəfat etdi. Onun ölümündən sonra papa IV Nikolay da vəfat etdi və bununla da Elxanilərlə Avropa arasında diplomatik əlaqələr bir müddət dayandı.[87][88][89]
Arqunun ölümündən sonra Elxani taxtına onun qardaşı oğlu Keyxatu xan (1291–1295) və ardınca Baydu xan (1295) çıxdı. Hər iki hökmdarın hakimiyyəti dövrü ümumilikdə təxmini 5 il davam etdi və hər ikisi bir-birinin ardınca öldürüldülər. Bundan sonra hakimiyyətə Mahmud Qazan xan keçdi. Mahmud Qazan 9 noyabr 1295-ci ildə Təbrizə daxil oldu və "elxan" elan edildi.[90]
Mahmud Qazan taxta çıxar-çıxmaz İslamı qəbul etdiyini elan etdi. Əslində isə Mahmud Qazan İslamı (hənəfilik) hakimiyyətə gəlməmişdən əvvəl, 19 iyun 1295-ci ildən qəbul etmişdi. Əyanların da onun ardınca İslamı qəbul etməsi ilə monqollar arasından İslamın mövqeyi güclənməyə başladı.[91][92] İslamı qəbul etmək həmçinin Mahmud Qazan üçün əvvəlki hökmdarların dövründə yaranmış siyasi və iqtisadi çətinliklərdən çıxış yolu idi. Çünki o, taxta çıxdığı dövrdə dövlətin çöküş əlamətləri artıq açıq-aydın görünürdü. İqtisadi böhran Elxaniləri Çin nümunəsinə uyğun olaraq kağız pul buraxmağa məcbur etmişdi, lakin bu addım bazarları tamamilə dondurmuş və dövlət bu qərardan geri çəkilməli olmuşdu. Hakimiyyət uğrunda mübarizə və güc mərkəzlərinin çoxluğu səbəbindən monqol ordusundakı parçalanma daha da dərinləşmişdi.[92]
Mahmud Qazanın fərmanı ilə İslam dövlətin rəsmi dini elan edildi. Bütün mərasim və davranış qaydaları İslam şəriətinə uyğunlaşdırıldı. Monqollar bu dəyişikliklərin simvolu olaraq başlarına əmmamə taxmağa başladılar.[92] Mahmud Qazan İslamı qəbul etməyən buddist monqolların əksəriyyətini əvvəlki imtiyazlarından məhrum etdi. Buddistlərdən çox azı ölkədə qaldı. Buddist məbədləri məscidə çevrildi, müsəlmanlara məxsus əmlaklar onlara geri qaytarıldı. Elxani dövlətinin qurulmasından bəri müsəlmanlara qarşı əks mövqedə olan nestorian xristianların fəaliyyəti məhdudlaşdırıldı və onların patriarxı III Yaballaha bir müddət həbsdə saxlanıldı.[93][94]
Mahmud Qazan və onun varislərinin İslamı qəbul etməsi, hakimiyyətlə xalq arasında mövcud olan dini uçurumu aradan qaldırdı. Beləliklə, müsəlmanların əvvəlki passiv müqaviməti yerini fəal əməkdaşlığa verdi. Hakimiyyətlə xalq arasında olan etnik və sosial baryerlər aradan qalxdı və monqol hakim sinfi İslam mədəniyyətinə daha çox inteqrasiya etməyə başladı.[95]
Mahmud Qazanın taxta çıxdığı vaxtda böyük xan Xubilay xan vəfat etdi. Onun ölümü ilə monqol siyasi sistemi parçalandı və taxt uğrunda kəskin mübarizələr başladı. Bu proses Elxanilərlə Böyük Monqol imperiyası arasındakı öhdəlikləri ortadan qaldırdı. Mahmud Qazan xan bu fürsətdən istifadə edərək imperiyadan tam müstəqillik elan etdi və özünü "xan" adlandırdı. Halbuki, bu titul əvvəl yalnız Monqol imperiyasının hökmdarlarına aid edilirdi.[96] Beləliklə, böyük xanın adı sikkələr üzərinə çıxarıldı və xütbələrdə adının çəkilməsi dayandırıldı. Lakin Mahmud Qazan Qafqazda hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün burada zərb olunan sikkələrdə böyük xanın adını saxlayırdı.[97]
Mahmud Qazan zimmilərə qarşı sərt davranmasına baxmayaraq, Məmlüklərə qarşı papa VIII Boniface, Qərbi Avropa kralları, Kipr kralı II Henrix və bir sıra hərbi monastr təşkilatlarının rəhbərləri ilə əlaqə saxlayırdı.[98][99] Bu əlaqələr onun Suriya siyasətinə xidmət edirdi.[100]
Mahmud Qazan 16 oktyabr 1299-cu ildə Təbrizdən Suriyaya yönəldi. Yolda ona 5 min nəfərlik hərbi qüvvə ilə erməni kralı II Hetum da qoşuldu.[101] Məmlük sultanı Kalavun Elxani ordusunu qarşılamaq üçün hərəkətə başladı və Hümsdə qərar tutdu. Daha sonra irəliləyən Məmlük qüvvələri Elxani ordusunun əsas qüvvələri ilə qarşılaşdılar. 23 dekabr 1299-cu ildə Hümsun şərqində, Xazəndər vadisi yaxınlığında baş tutmuş döyüşdə Məmlük ordusu məğlub oldu. Kalavun Bəəlbəkə, oradan da Şama çəkildi.[102] Bu qələbədən sonra Mahmud Qazan Hümsə nəzarəti ələ keçirdi və Şama doğru hərəkətə keçdi. Şam əyanları Mahmud Qazanla görüşərək şəhəri sülhlə təhvil vermək istədiklərini bildirdilər. Mahmud Qazan onların istəklərini qəbul etsə də, Şama daxil olduqdan sonra sülhə əməl etmədi. Şəhərdə qarət və qırğın həyata keçirildi. Elxanilər irəliləyərək Qüdsə, əl-Xəlilə və Kərəkə daxil oldular və burada da qarət və dağıntı törətdilər. Daha sonra Elxani qüvvələri Qəzzaya daxil oldular. Mahmud Qazan ümumi vəziyyətin sabitləşdiyini görüb 1300-cü ilin fevralında geri döndü. O, yenidən payızda bölgəyə qayıdıb Misirə yürüş etmək fikrində idi.[103]
Lakin Elxanilərin Suriya və Fələstindəki nəzarəti uzun sürmədi. Mahmud Qazan bölgədən uzaqlaşdıqdan sonra onun bölgəyə vali təyin etdiyi Qıpçaq Elxanilərə tabelikdən imtina edərək Məmlük hakimiyyətinə girdiyini elan etdi. Beləliklə, Suriya və Fələstin yenidən Məmlük dövlətinə qatıldı.[104] Sonrakı qışda Mahmud Qazan yenidən bölgəyə hərəkət etsə də, soyuq və pis hava şəraiti səbəbindən hərbi əməliyyatları dayandıraraq geri çəkildi.[105]
Mahmud Qazan xan Avropanın dəstəyinə ümidini itirdikdən sonra Məmlüklərlə sülh danışıqlarına başladı. O, 1301-ci ilin may ayında sultan Kalavuna münasibətlərin yaxşılaşdırılması ilə bağlı həm hədələyici, həm də təkid məzmunlu məktub göndərdi. Məmlük sultanı bu məktuba oxşar cavab verdi.[106] Görünür Kalavunun cavabı Mahmud Qazanı qıcıqlandırmışdı və o, sülhün qeyri-mümkün olduğuna qərar vermişdi. Buna görə də Suriya və Fələstinə üçüncü yürüşə başladı. Qutluşahın rəhbərliyi altında 20–30 min nəfərlik Elxani ordusu Suriyaya göndərildi.[107][108] Mahmud Qazan isə Ərdəbildə gözlədi. Yolda Qutluşaha erməni dəstələri də qoşuldular. Eyni zamanda Kalavun da 18–20 min nəfərlik ordu ilə Qahirədən çıxıb Şama doğru hərəkət etdi. 1303-cü il may 1-də Şam yaxınlığındakı Mərc əl-Səffar düzündə Elxani ordusu ağır məğlubiyyətə uğradıldı.[109]
Mahmud Qazana məğlubiyyət xəbəri çatanda məyus oldu, çünki əvvəllər heç vaxt məğlub olmamışdı. Bundan sonra səhhəti getdikcə pisləşən hökmdar 1304-cü il mayın 17-də Qəzvində (33 yaşında) vəfat etdi.[110]
Mahmud Qazan xan vəfatından əvvəl qardaşı Məhəmməd Olcaytunu taxtın varisi təyin etdi. Məhəmməd Olcaytu xan 1304-cü ilin iyul ayının 19-u hökmdarı elan edildi.[111]
Məhəmməd Olcaytu Xorasanda valilik etdiyi dövrdə həyat yoldaşının və bölgədəki hənəfi alimlərin təsiri ilə İslamın sünni-hənəfi qolunu seçmişdi. Taxta çıxdıqdan sonra isə vəzir Fəzlullah Rəşidəddinin təsiri ilə sünniliyin başqa bir qolu olan şafeiliyə keçdi. Fəzlullah Rəşidəddinin şafieliyi yaymaq istəməsi hənəfi alimləri arasında ona qarşı cəbhə yaranmasına gətirib çıxardı.[111] Buddist rahiblər isə Məhəmməd Olcaytunu öz atalarının dininə — buddizmə qayıtmağa təşviq etsələr də, o, bunu rədd etdi. Həmçinin Məhəmməd Olcaytunun əmirlərindən olan Tərmaz ibn Baycu Bəxşi, Mahmud Qazanın sarayında böyümüş və şiə təsirində olmuşdu. O, Məhəmməd Olcaytunu şiəliyə (Cəfərilik) dəvət etdi.[111] Məhəmməd Olcaytu əvvəlcə sünnilikdən ayrılmaqdan imtina etdi. Lakin şiə ilahiyyatçı və alim Əllamə Hillinin tövsiyələri onu inandırdı. Beləliklə, Məhəmməd Olcaytu şiə (Cəfəri) məzhəbinə keçdi və əhalini şiə olmağa çağırdı. Xanədanın digər üzvləri və əyanları da onu təqib edərək, on iki imam şiəliyini qəbul etdilər.[112][113]
Bağdad, Şiraz və İsfahan sakinləri Elxanilərin məzhəb dəyişməsinə qarşı çıxdılar. Xüsusilə Məhəmməd Olcaytunun cümə xütbəsində Rəşidi xəlifələrin və səhabələrin adının çıxarılması və onların yerinə xütbələrdə Əli ibn Əbu Talib ilə onun davamçılarının və 12 imamın adının qeyd edilməsi ilə bağlı əmri kəskin müqavimətlə qarşılandı.[112]
Məhəmməd Oclaytunun yenidən sünniliyə qayıtması barədə İbn Bətutə yazır ki, hökmdar itaətsizlik edən hakimlərin itlərə atılmasını əmr etdi. Amma itlər onlara hücum etmədilər. Məhəmməd Olcaytu bunu möcüzə kimi qiymətləndirdi və yenidən sünni məzhəbinə qayıtdı.[112]
Çingiz xan dövründən etibarən Gilan monqolların genişlənmə sahəsindən kənarda qalmışdı. Hülakü xan və onun varislərinin oraya yürüşləri isə uğursuz olmuşdu. Bunun səbəbi sərt dağlıq relyef, çətin keçidlər, sıx meşələr və davamlı yağışlar idi. Vilayət on iki şəhərə bölünmüşdü və hər birinin müstəqil hakimi var idi. Onların hər birinin güclü ordusu mövcud idi. Bu vilayət Elxani ərazisinin mərkəzində yerləşirdi və sərvətləri, xüsusən ipək istehsalının mərkəzlərindən biri olması səbəbindən iqtisadi baxımdan önəmli rola malik idi.[114]
Məhəmməd Olcaytu yürüşdən əvvəl Gilan əmirlərinə elçilər göndərərək tabe olmalarını tələb etmişdi. Lakin onlar bu tələbdən imtina etdilər. Bundan sonra hərəkətə keçən Elxani ordusu dörd qrupa bölünərək fərqli istiqamətlərdən hücuma keçdi. Coğrafi şərait və yerli əhalinin müqaviməti nəticəsində Elxani qüvvələri böyük itkilər versələr də, nəhayət bölgənin nəzarətini ələ keçirdilər.[114]
Həmçinin bu dövrdə Herat Elxanilər dövlətinin vassalı Kertlər tərəfindən idrə olunurdu. Lakin Məhəmməd Olcaytu ərazini birbaşa Elxanilərə tabe etmək istəyirdi. Məhəmməd Olcaytu taxta çıxarkən Kert hökmdarı Fəxrəddinin onu təbrik etməməsini bəhanə gətirərək Kertlər üzərinə qoşun göndərdi. Danışmənd Bahadurun komandanlığında 10 min döyüşçü Herata hərəkət edərək şəhəri mühasirəyə aldı. Lakin Danışmənd Bahadur burada pusquya düşərək öldürüldü.[114] Bundan sonra Məhəmməd Olcaytu Danışmənd Bahadurun oğlu Bucayın rəhbərliyi altında bölgəyə ikinci ordu göndərdi. Bucay Kert qüvvələri ilə bir neçə dəfə döyüşə girsə də, şəhərə daxil ola bilmədi. Kert hökmdarı Fəxrəddinin ölümündən və şəhərin qida ehtiyatlarının tükənməsindən sonra şəhər hakimi Məhəmməd Sam özünün, ailəsinin və tərəfdarlarının təhlükəsizliyi qarşılığında müqaviməti dayandırmağa razılaşdı. Bucay onun istəyini qəbul etdi. Lakin Məhəmməd Sam qaladan çıxandan sonra ailəsi ilə birlikdə öldürüldü. Beləliklə, Elxanilər Xorasana tam nəzarəti ələ keçirdilər.[114]
Məhəmməd Olcaytu taxta çıxdıqdan sonra Məmlük sultanı Kalavuna sülh məzmunlu məktub göndərdi. Lakin əvvəlki Elxani hökmdarları kimi məktubunda Məmlük sultanını təhdid edən sözlər də var idi. Kalavun göndərilən səfirləri qəbul edib hörmətlə qarşıladı və onları öz səfirləri ilə birlikdə Təbrizə geri göndərdi.[115]
Eyni zamanda Elxani hökmdarı Məmlükərə qarşı Avropa ilə ittifaq qurmağa da can atırdı. O, bu məqsədlə 1305-ci ildə Fransa kralı IV Filipə, papa V Klementə və İngiltərə kralı I Eduarda məktublar göndərərək, əvvəlki əlaqələri davam etdirməyə hazır olduğunu bildirmişdi.[116][117] Lakin Məhəmməd Olcaytunun cəhdləri avropalıları yeni bir səlib yürüşü təşkil etməyə sövq etmədi.[118]
1312-ci ildə Məmlüklərin Suriya valisi Qarasunqur əl-Mənsuri mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan qaldırdı. Həmçinin Cəmələddin Aquş, İzzəddin Aydəmir, Balban əd-Dəməşqi və Baysari əl-Hüsami kimi əmirlər də ona qoşuldular. Lakin mərkəzi hakimiyyətə müqavimət göstərə bilməyəcəklərini başa düşdükdən sonra Məhəmməd Olcaytuya sığındılar. Məhəmməd Olcaytu onları yaxşı qarşıladı.[119][120] Bir müddət sonra Məmlüklərə qarşı böyük ordu toplayan Məhəmməd Olcaytu Suriyaya doğru hərəkətə başladı. 15 yanvar 1313-cü ildə Elxani ordusu Fərat çayı sahilində Məmlüklərə məxsus Rəhbə qalasını mühasirəyə aldı. Lakin Elxani ordusu burada çox qala bilmədi. Belə ki, Məmlük sultanı Nəsrəddin Məhəmmədin Misirdən ordu ilə hərəkətə keçməsi[119] və Qızıl Orda hökmdarı Özbək xanla münasibətlərin gərginləşməsi səbəbindən Məhəmməd Olcaytu mühasirəni dayandırıb geri dönməyə məcbur oldu.[121]
Özbək xan Çingiz xanın bölgüsünə uyğun olaraq Azərbaycan və Qafqazın Qızıl Ordanın mülkü olduğunu və bu ərazilərin onlara verilməsini tələb edirdi. Qızıl Orda hökmdarı bu məqsədlə Təbrizə elçi göndərdi. Lakin Məhəmməd Olcaytu onun istəyini rədd etdi. Özbək xan dövlətlər arasında əvvəlki toqquşmaların ağır nəticələrini nəzərə alaraq məsələnin danışıqlar ilə həll olunmnasını istəyirdi. Bu səbəbdən 1314-cü ildə Elxani sarayına ikinci elçi heyəti göndərdi. Lakin müzakirələr nəticəsiz oldu və münasibətlər gərgin olaraq qaldı.[121][122]
Məhəmməd Olcaytu xan 17 dekabr 1316-cı ildə (34 yaşında),[123] Sultaniyədə vəfat etdi.
.jpg)
Məhəmməd Olcaytunun ölümündən sonra oğlu və vəliəhdi Əbu Səid Bahadur xan Elxani taxtına çıxdı. Həmin vaxt o, 13 yaşında idi.
Məhəmməd Olcaytunun hakimiyyəti dövründən etibarən dövlət işlərini eyni səlahiyyətlərə malik iki vəzir, Fəzlullah Rəşidəddin və Tacəddin Əlişah idarə edirdi. Lakin bir müddət sonra sultanı təsiri altna salan Tacəddin Rəşidəddini aradan götüzdürdü (1318) və tək vəzir oldu. Hərbi işlər isə əmir əl-üməra Əmir Çobanın nəzarətində idi.[124]
Əbu Səidin hakimiyyətinin əvvəllərində Elxanilər dövləti xarici müdaxilələrlə üzləşdi. 1317-ci ildə Əbu Səidin taxta yeni çıxmasından istifadə edən Çağatay şəhzadəsi Yasavur Xorasanı və növbəti il Mazandaranı ələ keçirdi. 1319-cu ildə Əmir Həsən Cəlayırın rəhbərliyi ilə bölgəyə hərəkət edən Elxani ordusu Yasavuru Xorasan və Mazandarandan çıxarmağı bacardı. Həmçinin bu dövrdə Məmlük qüvvələri Şərqi Anadoluya daxil olaraq bölgəni qarət etdilər. 1319-cu ildə isə Qızıl Orda hökmdarı Özbək xan Dərbənddən Şirvan ərazisinə daxil oldu. Kür çayı sahilində Əmir Çobanın rəhbərlik etdiyi Elxani qüvvələri tərəfindən məğlubiyyətə uğradılan Qızıl Orda hökmdarı bölgəni tərk etdi.[124]
Qızıl Orda qüvvələrinin geri çəkilməsindən sonra Əmir Çoban Özbək xanla döyüşdən qaçan əmirləri şiddətli cəzalandırdı. Əmir Çobanın bu qərarından sonra Gürcüstan hakimi Qurumişi və Diyarbəkir hakimi İrənc kimi əmirlər ona qarşı əks mövqe tutdular. Əmirlər üsyan qaldırdılar və Əbu Səiddən Əmir Çobanı onlara təhvil verməsini istədilər. Lakin Əbu Səid onların təklifini qəbul etmədi. Beləliklə, 20 iyun 1319-cu ildə, Miyanə yaxınlığında baş vermiş döyüşdə üsyançılar məğlub edildilər. Döyüşdə göstərdiyi şücaətə görə Əbu Səidə "bahadur" ləqəbi verildi. Döyüşdən sonra Əmir Çoban digər əleyhdarlarını da aradan götürərək ölkədə mütləq hakimiyyət qurdu.[124]
1320-ci ildən etibarən Əbu Səid Məmlüklərlə sülh danışıqlarına başladı. Üç il davam edən müzakirələrdən sonra 1323-cü ildə tərəflər arasında sülh yarandı və münasibətlər yaxşılaşdı.[125] Eləcə də Məkkədə Abbasi xəlifəsi və Məmlük sultanı üçün dualar edildikdə, burada Əbu Səidin də adı çəkilirdi.[126] Həmçinin Məhəmməd Olcaytu dövründən Dehli sultanlığı ilə gərgin olan münasibətlər bu dövrdə yaxşılaşdı. Əbu Səid Dehli hökmdarı Məhəmməd ibn Tuğluq ilə yazışmalar aparmış, hökmdarlar bir-birlərinə qarşılıqlı hədiyyələr göndərmişdir.[127]
Zaman keçdikcə Əmir Çoban dövlət işlərinin hamsını faktiki olaraq öz əlində cəmləşdirdi.[128] Sultan Əbu Səid yalnız siyasi cəhətdən deyil, iqtisadi cəhətdən də Əmir Çobandan və onun tərəfdarlarından asılı idi. Əmir Çoban oğlanlarını mühüm vəzifələrə təyin etmişdi. Oğullarından Teymurtaş Rum hakimi, Şeyx Mahmud Gürcüstan hakimi, Əmir Həsən Xorasan hakimi, Dəməşq xacə Azərbaycan və İraq hakimi, nəvəsi Talış isə Fars əyalətinin hakimi idi. Bu vəziyyət Əbu Səidi narahat edirdi.[129] Həmçinin Əbu Səidin Əmir Çobanın qızı Bağdad xatunu əri Həsən Cəlayırdan boşatdırması və onunla evlənməsi Əmir Çobanla aralarında nifaq yaratdı. Çətin vəziyyətdə qalan Əmir Çoban Çağatay şahzadəsi Tarmaşirinin Xorasana hücumunu bəhanə gətirərək, sultandan icazə istədi və bölgəyə hərəkət etdi. Bu dövrdə Əmir Çobanın oğlu Dəməşq xacənin sultan hərəminə girməsi səbəbi ilə ittiham edilməsindən sonra Əbu Səid Əmir Çobanın və bütün qohumlarının edam edilməsi barədə əmr verdi.[124][130] Beləliklə, Çobanilərin hakimiyyətdə təmsil olunan nümayəndələrinin əksəriyyəti öldürüldü.[131] Əmir Çoban özü isə 1327-ci ildə öldürüldü.[124]
Əbu Səid 30 noyabr 1335-ci ildə, Qarabağda vəfat etdi. Bəzi mənbələrə görə o, 29 oktyabrda dünyasını dəyişmişdi. Hökmdar Sultaniyədə dəfn olundu.[132]
Əbu Səidin ölümündən ölümündən sonra Elxanilər dövləti parçalandı. Belə ki, onun qəfil ölümündən sonra taxt-taca rəsmi namizəd olmadığından dövlətdə böhran vəziyyəti yarandı. Çünki onun övladı yox idi.[133] Ölkənin daxili vəziyyətinin gərginliyini və Qızıl Orda qoşununun hücumunu nəzərə alan vəzir Qiyasəddin Məhəmməd Rəşidi, Əmir Əkrənc, Əmir Artuqşah və Əmir Surğan birləşərək Çingiz xanın oğlu Tuli xanın nəslindən olan Arpa xanı taxta çıxarıdılar.[134]
Arpa xan Qızıl Orda qüvvələrini məğlub etsə də, hakimiyyətini möhkəmləndirə bilmədi. Onun Hülakü nəslindən yox, Tuli xanın nəslindən olması səbəbindən hökmdar elan edilməsi bir sıra feodalların, ilk növbədə Əbu Səidin dayısı Əmir Əli Padşahın narazılığına səbəb oldu. Arpa xanın üzərinə yürüşə başlayan Əli Padşah 1336-cı il aprelin 30-da Cağatu yaxınlığında Arpa xan ilə qarşı-qarşıya gəldi. Arpa xanın əmirlərinin əksəriyyəti Əli Padişahın tərəfinə keçdilər. Beləliklə, Arpa xan məğlub edilərək öldürüldü və onun yerinə Hülakü xanın nəslindən olan Musa xan hökmdar elan edildi.[135]
Lakin Musa xan da hakimiyyətdə çox qalmadı, onun hakimiyyəti bir neçə ay çəkdi. Əli Padşaha və Musa xana üsyan qaldıran Rum hakimi Şeyx Həsən Cəlayır Əmir Surğan Çoban ilə ittifaq quraraq Təbrizə doğru hərəkətə keçdi. 1336-cı il iyun ayının 24-də Aladağın Qaradərə adlı yerində baş vermiş döyüşdə Əmir Əli Padşah öldürüldü, Musa xan isə qaçdı. Beləliklə, Təbrizə daxil olan Həsən Cəlayır Hülakü xan nəslindən olan Məhəmməd xanı hökmdar elan etdi.[135]
Həsən Cəlayırın hakimiyyəti möhkəmləndirmək cəhdləri də fayda vermədi. Xorasan əmirləri ittifaq bağlayaraq Çingiz xanın qardaşı Ötgünün nəslindən Toğa Teymuru padşah elan etdilər. Əmirlər çoxsaylı qoşunla Sultaniyəyə doğru irəlilədilər və şəhəri tutdular. Digər tərəfdən, Musa xan da Xorasan əmirləri ilə ittifaq bağladı. 1337-ci ilin iyun ayında Marağa yaxınlığında tərəflər arasında baş tutmuş qarşıdurmada Həsən Cəlayırın qüvvələri qalib gəldilər. Nəticədə Musa xan və Xorasan hakimi Şeyx Əli Quşçi öldürüldü. Geri çəkilən Xorasan əmirləri Toğa Teymuru ikinci dəfə zorla hökmdar elan edərək Xorasanda müstəqil hakimiyyət sürməyə başladılar.[136]
Bu dövrdə Məmlük dövlətində yaşayan Əmir Çobanın nəvəsi Kiçik Həsən Çobani Məmlük ərazisini tərk edərək Elxani ərazilərinə daxil oldu. O, əvvəllər Rum hakimi olmuş və daha sonra Əbu Səid Bahadur xanın müraciət ilə Misirdə edam olunmuş atası Teymurtaşın sağ olduğunu elan edərək, Həsən Cəlayırdan narazı əmirləri, Çobani əmirlərini və oyratları öz ətrafında topladı. Çoxsaylı ordu ilə Təbrizə hərəkət edən Həsən Çobani 1338-ci ildə Həsən Cəlayırı və Məhəmməd xanı məğlub etdi.[137] Nəticədə Həsən Cəlayır Ərəb İraqına doğru geri çəkildi, Məhəmməd xan isə əsir alındı. Həsən Çobaninin qüvvələri Təbrizə daxil oldular və Məhəmməd Olcaytunun qızı Satıbəy xatunu hökmdar elan etdilər. Bağdada çəkilən Həsən Cəlayır isə Məhəmməd xanın əsir alınması səbəbindən əvvəlcə Cahan Teymur adlı şəhzadəni hökmdar elan etsə də,[137] daha sonra müstəqillik elan edərək Cəlairilər sultanlığının əsasını qoydu və Ərəb İraqında möhkəmlənməyə başladı.
Səyyah İbn Bətutənin verdiyi məlumata görə 1339–1340-cı illərdə Elxanilər dövləti ərazilərində siyasi vəziyyət bu cür idi: Həsən Cəlayır Ərəb İraqında, Həsən Çobani Təbriz, Sultaniyə, Həmədan, Qum, Kaşan, Rey, Vəramin, Gürgan və Kərəcdə, İbrahim şah Mosul və Diyarbəkirdə, Əmir Ərətna Rumda, Toğa Teymur Xorasanın bir hissəsində, Əmir Hüseyn Herat və Xorasanın əksər ərazilərində, Məlik Dinar Məkranda, Mübarizəddin Məhəmməd Yəzd, Kirman, Vərqoda, Məlik Qütbəddin Hörmüz, Kiş, Qətif, Bəhreyn, Qələmatda, Əbu İshaq İncu Şiraz, İsfahan və Farsda, Sultan Əfrasiyab Atabəy İrəcdə hakimiyyətdə idilər. Bu əmirlərin böyük əksəriyyəti Elxanilər sülaləsindən deyildilər və həmçinin kukla hökmdarlardan istifadə etmirdilər. Onlar ələ keçirdikləri əraziləri müstəqil şəkildə idarə etməyə çalışırdılar. Beləliklə, Elxanilər dövləti iri və xırda dövlətlərə parçalanmışdı.[138]
1340-cı ildə Həsən Çobani Satıbəy xatunu taxtdan uzaqlaşdıraraq onun yerinə Süleyman adlı şəhzadəni sultan elan etdi. Həsən Çobaninin 1343-cü ildə ölümündən sonra qardaşı Məlik Əşrəf Ənuşirvan adlı başqa bir şəhzadəni taxta çıxararaq hakimiyyətinə davam etdi. Ənuşirvan xan son Elxani hökmdarı olmuşdur. Məlik Əşrəf 1356-cı ildə Azərbaycana və Qafqaza yürüş edən Qızıl Orda hökmdarı Canıbəyin əmri ilə öldürüldü. Qızıl Ordanın Azərbaycana daxil olmasından sonrakı dövrdə Ənuşirvanın həyatı haqqında heç bir məlumat mövcud deyil.[139] Ənuşirvandan sonra taxta çıxan II Qazanın isə adına sikkələr zərb olunsa da, tarixi əsərlərdə hakimiyyəti təsdiqlənməmişdir və haqqında heç bir məlumat yoxdur.
Elxanilərin XIII əsrin ikinci yarısınadək xüsusi memarlıq fəaliyyəti olmayıb. Çünki həmin dövrdə onların həyat tərzi əsasən köçəri olub. Mahmud Qazan dövrü Elxanilər üçün qızıl dövr sayılır. Elxanilərə məxsus əksər İslam memarlıq abidələri onun və varislərinin dövründə inşa edilmişdi. Mahmud Qazan tərəfindən Təbriz şəhərində "Qazaniyyə" adlı böyük kompleks tikilmişdi. Kompleksə onun məzarı, cümə məscidi, iki məktəb, rəsədxana və digər ictimai tikililər daxil idi.[140] Həmçinin Mahmud Qazan tərəfindən paytaxt Təbrizdə məscid, məktəb, kitabxana, qanunların saxlandığı arxiv, rəsədxana, bağça, xəstəxana və sufi dərgahı tikilmişdi.[141] Elxanilər dövrünün mühüm memarlıq abidələrindən biri Nəcəfdəki "Ras" məscididir. Məscidin Mahmud Qazan tərəfindən tikdirildiyi qeyd edilsə də, bəzi mənbələr məscidi Səfəvi hökmdarı I Abbas dövrünə aid edirlər.[142]
Mahmud Qazanın ölümündən sonra Məhəmməd Olcaytu tərəfindən, məktəblər, xəstəxanalar, hamamlar, sığınacaqlar inşa edilmiş və Hülakü xan tərəfindən inşa etdirilən Marağa rəsədxanası bərpa edilmişdi.[141] Elxani dövrünün digər məşhur abidələrindən biri də Məhəmməd Olcaytunun əmri ilə Sultaniyə şəhərində tikilən "Sultaniyə günbəzi"dir.[143] Bu günbəzin tikintisinə nəzarət Fəzlullah Rəşidəddinə həvalə edilmiş və günbəz Azərbaycan memarlıq sənəti ənənələrinə uyğun olaraq 10 il ərzində 3 min işçi tərəfindən inşa edilmişdi. Bu tikili memarlıqda böyük dəyişiklik yaratmış, Səlcuq üslubundan fərqli, yeni memarlıq məktəbinin yaranmasına səbəb olmuşdu.[144]
Elxani memarlığını Səlcuq memarlığından fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri də günbəzlərin hündürlüyünün artırılması idi. Bunun üçün onların boyun hissələri çoxbucaqlı, və ya nəzərəçarpacaq dərəcədə hündür silindrik formada tikilirdi. Habelə, eyvanlar daha hündür və daha geniş inşa edilirdi və onların daşıyıcı konstruksiyaları divarlarda çoxsaylı deşiklər yaradılmaqla yüngülləşdirilirdi.[145]
Sultaniyə Qəzvin və Həmədan arasında, Əbhər və Zəncan çaylarının birləşdiyi yerdə yerləşir. Şəhərin qurulması ideyası Mahmud Qazana aid olsa da, o, layihənin icrasına başlamadan vəfat etmiş və bu planlar Məhəmməd Olcaytu tərəfindən həyata keçirilmişdir. Monqol dövründə Sultaniyə və ətrafı sərkərdələr üçün məskən və İraqla Azərbaycan arasında keçid yeri olmuşdur. Şəhər Zəncandan 5 fərsəx, Əbhərdən isə 9 fərsəx məsafədə yerləşir.[111]
Məhəmməd Olcaytu 1305-ci ildə şəhərin tikintisinə başlamış, tikinti üçün bütün vilayətlərdən gəlirlər ayrılmış və müxtəlif bölgələrdən mühəndis və ustalar dəvət olunmuşdu. Təxminən 9 il davam edən işlərdən sonra 1313-cü ildə tikinti başa çatdı. Şəhər tikildiyi yerin adına uyğun olaraq "Sultaniyə" adlandırılmışdır. Şəhərdə çoxlu evlər, məscidlər, məktəblər, hamamlar, bazarlar olmuş, müxtəlif təbəqələrdən çoxlu sakinlər məskunlaşmışdı. Məhəmməd Olcaytu şəhəri böyük, dördbucaqlı qala divarları ilə əhatə etdirmişdi. Şəhərin mərkəzində Sultaniyə günbəzi və Məhəmməd Olcaytunun Ktesifon tağı üslubunda tikilmiş sarayı yerləşirdi. Dövlət əyanları və əmirlər də öz imkanlarına uyğun olaraq tikintiyə dəstək vermişlər. Məsələn, Fəzlullah Raşidəddin öz hesabına min evdən ibarət məhəllə, böyük məscid, məktəb, xəstəxana və sufi dərgahı tikdirmişdi.[111]
Elxanilər dövlətinin iqtisadiyyatı əsasən ticarətə söykənirdi. Monqollar Şərq və Qərb arasında ticarət əlaqələrinin inkişafında mühüm rol oynamışdılar. Onlar ticarət yollarını açıq saxlayır, tacirlərin və malların təhlükəsizliyini təmin edirdilər. Bu siyasət "Monqol sülhü" kimi tanınır və XIII əsrin ortalarından XIV əsrin ortalarına qədər davam etmişdir. Monqollar Asiya qitəsinin böyük hissəsinə nəzarət etdikləri üçün, Şərq məhsullarını Avropaya daşıyan üç əsas yoldan ikisini — Şimal (Böyük İpək yolu) və Cənub (dəniz və quru yolu) yolunu nəzarət altında saxlayırdılar. Bu yollar Fars körfəzinə və oradan İraq, İran şəhərlərinə, sonra isə şimala, və ya Qara dəniz sahillərinə, yaxud Ayas limanına və Suriya bazarlarına çıxırdı.[146]
Elxanilər dövləti Mahmud Qazan taxta keçməzdən əvvəl maliyyə böhranı vəziyyətində idi. Bu böhran xərcin çoxluğu və mal-qaranın ölümünə səbəb olan epidemiyalarla bağlı idi. Mal-qara dövlətin əsas gəlir mənbəyi idi.[147] Maliyyə böhranı ağırlaşdıqda, xəzinədar Əzizəddin Müzzəfər monqollar tərəfindən Çində tətbiq edilən pul siyasətini tətbiq etməyi təklif etmişdir. Belə ki, bu siyasətə uyğun olaraq kağız pul dövriyyəyə daxil olmuş və qızıl-gümüş sikkələrdən imtina edilmişdi. Elxani hökmdarı bu təklifi qəbul etmiş və "çao" adlı kağız pul dövriyyəyə buraxılmışdı.[148] Lakin xalq yeni puldan imtina etmiş, bazarlar boşalmış, ərzaq qıtlığı yaranmış və soyğunçular çoxalmışdı. Nəticədə bu sistem 6 ay sonra dayandırıldı.[147]
Mahmud Qazan taxta keçəndən sonra kağız puldan tam imtina edib, yenidən ağırlığı və dəyəri düzgün olan metal pul dövriyyəyə buraxdı. Bu, dövlət gəlirlərinin artmasına səbəb oldu. Mahmud Qazan torpaqların bərpasına da önəm vermiş, qəsb və müharibələrdən sonra boşalmış torpaqları kəndlilərə uzunmüddətli güzəştlərlə vermişdir. Həmçinin kəndilər üç il vergidən azad edildilər və eyni zamanda toxum və kənd təsərrüfatı alətləri ilə təmin edildilər. Həmçinin Qazan saxtakarlıqla pul kəsilməsinin qarşısını almış, saf qızıl və gümüş pulların artırılmasını təmin etmişdi. Nəticədə bazarlar stabilləşdi və ticarət inkişaf etdi.[149]
Elxanilər dövlətinin əhalisinin əksəriyyəti sünni müsəlmanlardan ibarət olsa da, az sayda 12 imamçı şiələr və ismaililər də mövcud idi. Elxanilər ismailli hakimiyyətini süquta uğratdığı üçün, onlar monqollardan çəkinirdilər və İslamın "təqiyyə" prinsipindən istifadə edərək özlərini gizlədirdilər.[151]
Monqollar əvvəlcə şamanist inancına sahib idilər və dini məsələlərə laqeyd yanaşırdılar. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə bu səbəbdən tabeliklərindəki xalqların dini inanclarına qarşı tolerant mövqedə idilər. Ümumilikdə monqollar çoxsaylı dini inanca və etiqadlara — İslam, Şamanizm, Animizm, Buddizm, xristianlıq (əsasən Nestorian kilsəsi) — sahib olmuşdular. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, monqolların müsəlmanlara qarşı sərtliyi İslam dininə görə yox, onun siyasi ideologiyası ilə bağlı idi. Çünki İslam digər eyni dindən olmayan hakimiyyətə tabe olmağı qəbul etmirdi. Buna görə də monqollar müsəlmanlara dini himayə göstərmirdilər. Hülakü xan buddistləri, həyat yoldaşı xristian Doqquz xatun isə xristianları himayə edirdi.[151] Xristianlar xüsusilə Azərbaycan ərazisində çox idilər. Hülakü xan onlar üçün bir çox kilsələr tikdirmişdi.[152] Həmçinin Bağdaddakı xristianlar və digər zimmi qruplar monqollar tərəfindən mühafizə olunurdular və dini işlərinə qarışılmırdı. Hökmdarlar onlara hörmət göstərir, dövlət idarəsində mühüm vəzifələrə təyin edirdilər. Monqollar onların qorunması üçün mühafizəçilər təyin etmişdilər ki, onların malları talan edilməsin. Buna görə də bəzi müsəlmanlar xristianların evlərinə sığınıb monqollardan qorunurdular.[153] Ölkədəki xristianların əksəriyyəti Nestorian kilsəsinə mənsub idi. Amma paralel olaraq digər xristian qruplara da eyni haqlar verilmişdi.[153]
Buddizm Elxanilər dövründə geniş yayılmışdı. Elxani hökmdarlarından Abaqa xan buddist olduğu üçün bu dini himayə edirdi. Onun dövründə buddizmin mövqeyi ölkədə əvvəlki dövrlərə nisbətən çox inkişaf etmişdi və İslam üçün ciddi təhdid yaratmışdı. Həmçinin Arqun xan İran ərazisində daha çox buddist məbədləri tikdirmiş və Hindistandan rahiblər gətirmişdi. Həmçinin İbn Xəlduna görə Arqun Brahman dininə də meyilli idi. Bəzi hind sehrbazları bu məqsədlə ölkəyə dəvət olunmuşdular.[153] Ümumilikdə paqan dinlər monqollar arasında çox yayılmışdı. Əhməd Təkudar xanın taxtdan salınmasının səbəblərindən biri də onun müsəlmanlığı qəbul etməsi və monqolların ənənələrinə və qanunlarına zidd davranması idi.[151]
Buddizm yalnız Mahmud Qazan dövründə tamamilə zəifləyib, yox olmuşdu. O, buddist məbədlərini dağıtdırmış, bəzi məbədləri məscidə çevirmiş, buddistləri, ya İslamı qəbul etməyə, ya da ölkəni tərk etməyə məcbur etmişdi. O, müsəlman əhaliyə yaxınlaşmaq üçün xristian və yəhudilərə qarşı sərt qaydalar tətbiq etmiş, çox sayda kilsəni məscidə çevirmiş və xristianlarla yəhudilərin ictimai yerlərdə fərqli geyim geyinməsini tələb etmişdi. Beləliklə, xristianlar kəmər, yəhudilər isə sarı parçadan çalma tağmağa başladılar.[92]
Mahmud Qazan xan şiə olmamasına baxmayaraq, şiələrə qarşı mülayim idi. Həmçinin Məhəmməd Olcaytu şiəliyi qəbul etdikdən sonra şiə alimlərini himayə etmiş, xüsusilə Əllamə Hilli bu dövrdə önə çıxmışdı. Lakin Məhəmməd Olcaytunun sünnilərə qarşı mövqeyi sərt idi.[151] Amma daha sonra sünniliyə geri dönmüşdü.
Monqolların dini siyasəti Şərqdə müxtəlif dini cərəyanların və axınların yaranmasına şərait yaratmışdı. Bu xüsusən İran, Azərbaycan və Anadolu bölgəsində təzahür etmişdi. Türkmən qrupları İslamın məzmunundan uzaq, şamanizmdən təsirlənmiş İslama bağlı idilər. Monqol işğalı və siyasi, sosial, iqtisadi qeyri-sabitlik müsəlman cəmiyyətlərində sufizm meyllərinin artmasına səbəb olmuşdu. Bu sufizm Mərkəzi Asiya ənənələrindən gələn fərqli praktikalarla qarışaraq İslamın rəsmi mətnləri və strukturunun zəifləməsinə gətirib çıxarmışdı. Bəzi sufi cərəyanları ismaililik ideyalarını gizli şəkildə təfsir edərək, İran ismaililiyinin sufizm adı altında yayılmasına səbəb olmuşdur.[151]
Elxanilər dövründə (xüsusilə monqollar İslamı qəbul etməmişdən əvvəl) məhkəmə sistemi çox zəif və ədalətsiz idi. Rüşvətxorluq geniş yayılmış, hakimlər öz yerlərini pul qarşılığında alır, daha sonra əhalidən rüşvət tələb edirdilər. Böyük Monqol xaqanları və əmirlər öz nüfuzlarından istifadə edib məhkəmələrə müdaxilə edir, xüsusi hökm çıxartdırırdılar. Bəzən eyni iş üzrə ziddiyyətli qərarlar verilirdi. Sənədlərin saxtalaşdırılması və yalan şahidlik hallarının artması ümumi vəziyyəti daha da ağırlaşdırırdı.[154] Bu vəziyyəti dəyişmək üçün Mahmud Qazan hakimiyyətə gələndə dörd fərman imzaladı. Beləliklə, məhkəmə işləri İslam şəriətinə uyğun tənzimlədi. Bu fərmanlarda hakimlərin səlahiyyətləri, işlərin görülmə müddəti, üzərindən 30 ildən çox keçmiş işlərin müzakirə olunmaması, satıcının mülkiyyətinin sübut edilməsi, əvvəlki hökm qərarlarının təsdiqi və gələcək şərtlərin hazırlanması məsələləri əhatə olunurdu.[154]
Hakimlərə yüksək maaş verilərək rüşvətdən qorunmaları təmin edilirdi və onlara pul və hədiyyə qəbulu qadağan olunurdu. Həmçinin əhalinin hakim evlərinə getməsi, çox sayda şəxsin məhkəməni müşayiət etməsi qadağan olundu, hakim qarşısında nalayiq danışanlar cəzalandırıldı. Yeni sənəd tərtib edən hakim köhnə sənədləri məhv etməli idi. Hakimlər şahidlərin dürüstlüyünü və niyyətinin saf olduğunu təmin etmək üçün onları ayrı-ayrılıqda sorğu-sual etməli idilər. Şahidlərin ifadələri arasında ziddiyyətlər işin həqiqətini ortaya çıxarırdı. Saxtakarlıq edən şəxslərin saqqalı qırxılır, öküzə mindirilərək şəhər ətrafında gəzdirilir, sərt şəkildə cəzalandırılırdı ki, digərləri üçün nümunə olsun.[154] Habelə Mahmud Qazan casuslar və xəbərçilər yolu ilə məhkəmə sistemini nəzarətdə saxlayırdı və qanunları pozanları aşkar edib cəzalandırırdı.[154]
Monqollar "Yasa" adlandırılan qanunlara böyük hörmət edirdilər. Bu qanunlar Çingiz xan tərəfindən tayfaların həyatını nizama salmaq üçün hazırlanmış və Uyğur əlifbası ilə yazılmışdı. Elxanilər dövründə bu qanuna "Böyük Yasaq kitabı" deyilirdi. Bu qanunda bir çox cəza mövcud idi. Məsələn, zinakar edam edilirdi, həmçinin homoseksuallar, heyvanları cinsi istismar edənlər, bilərəkdən sehrbazlıq edənlər, suyu çirkləndirənlər və s. hallarda cəzalar tətbiq edilirdi. Yasa qanunları arasında uşaqların valideynlərinə, kiçik qardaşların böyük qardaşlara, arvadların ərinə itaəti kimi normalar da vardı. Qanunların bəziləri İslam şəriəti ilə uyğun olsa da, bəziləri tamamilə zidd idi. Məqrizinin yazdığına görə müsəlman monqolların Çingiz xanın Yasalarına əməl etmələri çətin olduğu üçün onlar öz aralarında hacib təyin etmişdilər və haciblərin hökmü ilə mübahisələr həll olunurdu.[155]
Monqol işğalı müsəlman elm və ədəbiyyatına böyük zərbə vurmuşdu. Elxanilər müsəlmanlarla yaxın əlaqələr qurduqdan və İslamı qəbul etdikdən sonra İslam sivilizasiyasına qarşı münasibətlərini dəyişdilər. Onlar dağıdılmış şəhərləri yenidən qurmağa, sənət və elmi təşviq etməyə, məktəblər inşa etməyə və ticarəti canlandırmağa çalışdılar. Elxanilərin Çin və İslam sivilizasiyasının qarışmasında mühüm rolu olmuşdur.[156] Məsələn, Hülakü xan İran və Azərbaycana bir çox çinli müəllim və astronom gətirmişdi. Müsəlmanlar isə onların məlumatlarını ərəb və fars dillərinə tərcümə etmişdilər. Ən önəmlisi isə müsəlmanlar Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə hesab cədvəllərini öyrənmişdilər.[157] Elxanilər həmçinin tibb, kimya, astronomiya və astrologiya kimi praktiki faydalı elmlərin öyrənilməsini təşviq edirdilər. Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən 1300-cü ildə Təbriz yaxınlığında "Rəbi-Rəşidi kompleksi" adlı geniş bir mədəniyyət mərkəzi yaradıldı. Bu kompleksdə tədris institutları, kitabxanalar, müəllim və tələbə evləri, kağız istehsalı və kitab cildləmə müəssisəri, dəyirmanlar, hamamlar, bazarlar, bağlar və məscidlər var idi.[156]
Mahmud Qazan taxta çıxdıqdan sonra onun əmri ilə Təbrizin şimal-qərbində "Şam Qazan" adlı məhəllə quruldu. Burada böyük türbə, yaxınlığında məscid, xanəgah, iki məktəb (şafeilər və hənəfilər üçün), xəstəxana, kitabxana, rəsədxana, tibb məktəbi və qanunların saxlandığı "Hüquq evi" adlı bina tikildi. Eyni zamanda yetimlər üçün geniş yaşayış kompleksi və Quran təsdrisi üçün mədrəsə yaradıldı.[158] Son elxanlardan olan Əbu Səid elm və alimlərə dəstəyi ilə tanınırdı. Onun sarayında çox sayda şair və tarixçi yaşayırdı. Özü isə fars dilində şeirlər yazır, xəttatlıq və musiqi ilə məşğul olurdu.[158]
Monqol işğalı və bununla bağlı hadisələr çox sayda tarixi əsərlərin yaranmasına səbəb oldu. Əsərlərdən bəziləri monqolların öz tarixi, bəziləri isə monqol işğalından təsirlənən xalqlar və dövlətlər barədədir. Məsələn, Elxani sarayında xidmət edən Ataməlik Cüveyninin "Tarixi Cəhanqüşa" və Elxani saray vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin "Cəmi ət-Təvarix" əsərləri bu dövrdə yazılmışdır.[156]
Bu dövrün məşhur şairlərindən biri sufi Mövlanə Cəlaləddin Rumi idi. Onun yaratdığı Möləvi təriqəti Kiçik Asiyada geniş yayılmışdı. Ruminin 6 cildlik məşhur şeir kitabı "Məsnəvi", İslam təsəvvüfünün əsas mənbələrindən biri sayılır. Həmçinin dövrün digər məşhur şairlərindən biri də Sədi Şirazi idi. Onun farsca nəsr və misralardan ibarət "Gülüstan" və tam farsca yazılmış "Bustan" əsərləri dövrün məşhur əsələrindən sayılırdı.[159]
Nəsirəddin Tusi Elxanilər dövrünün qabaqcıl riyaziyyatçı və astronomlarından biri idi. Hülakü xan ona Marağa şəhərində böyük rəsədxana tikməyi əmr etmişdi. Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi altında 1259-cu ildə başlayan tikinti prosesi 1271-ci ildə bitdi. Rəsədxana dövrün dəqiq cihazları ilə təchiz edildi. Həmçinin Xaşxaşilərdən müsadirə olunan astrologiya ilə bağlı kitablar və müşahidə alətləri rəsədxanada istifadə olunurdu və Xaşxaşi dövrünün astrologiya üzrə ixtisaslaşmış bəzi alimləri burada fəaliyyət göstərirdilər. Rəsədxananın əsas vəzifəsi planetləri, ulduzları müşahidə etmək və astronomik tədqiqatlar aparmaq idi. Rəsədxana filosoflar və həkimlər üçün mədrəsə, kitabxana və tədris mərkəzi kimi xidmət edirdi. Mənbələrdə rəsədxananın kitabxanasında dörd yüz minə yaxın kitab olduğu qeyd edilir. Burada Bağdaddan gətirilmiş çox sayda kitablar var idi. Rəsədxanada işləyənlər vəzirlərin bağışladığı ianələr ilə maaş alırdılar.[160] Nəsirəddin Tusi Bağdad kitabxanalarını və məktəblərini qoruyub saxlamış, digər məktəblərdən çox sayda kitablar toplayaraq Marağa rəsədxanasına gətirmişdi.[161] Nəsirəddin Tusi apardığı tədqiqatlar və topladığı kitablardan əldə etdiyi məlumatlar nəticəsində "Zic-Elxani" əsərini ərsəyə gətirmişdi. Bu kitab İslam astronomiyasının ən önəmli kitablarından biridir.[162]
Başqa önəmli alimlərdən biri də vəzir Fəzlullah Rəşidəddin Həmədani olmuşdur. Fəzlullah Rəşidəddin gənc yaşlarından tibbdə ixtisaslaşsa da, kənd təsərrüfatı, biologiya, memarlıq, metafizika və dini məsələlərdə geniş biliyə malik idi. Boş vaxtlarını dərslərə və tədqiqata sərf edirdi. O, ərəb, fars, türk, monqol, klassik çin və ibtidai ivrit dillərini bilirdi. Fəzlullah Rəşidəddinin çoxsaylı elmi əsərlərin müəllifi olmuşdur. Onun tibb sahəsində "Kitab tibb əhl əl-xəta" və kənd təsərrüfatında "Əsərü ihya" adlı kitabları dövrün məşhur əsələrindən sayılırdı.[163]
Müsəlman olmayanlar arasında da bir neçə görkəmli alim ortaya çıxmışdı. Onların ən məşhuru — Məhəmməd Olcaytunun şəxsi həkimi olan yəhudi mənşəli Cəlaləddin ibn əl-Harran idi. Digər məşhur alimlərdən biri də riyaziyyat və ədəbiyyatla məşğul olan İbn əs-Sükkəri idi. Həmçinin yəhudi əsilli Nəfis ibn Davud Təbrizi və Əfifəddin Fərəc ibn Hizqiyal əl-Yəqubi kimi aimlər də Elxanilər dövründə yaşamışdılar.[164]
_and_the_Talking_Tree,_Folio_from_a_Great_Mongol_Shahnameh.jpg)
Elxanilər dövlətinin yaranması Azərbaycan və İran sənətkarlığına təsir etdi. Bu təsirin ən mühüm amili Elxanilər və Çindəki Böyük Monqol imperiyası arasında ikitərəfli əlaqələr idi. Bu dövrdə Elxani sarayına çoxsaylı çinli rəssam və sənətkarlar gəlmişdi. Elxani sənətkarları çinli həmkarlarının işlərini təqlid edərək çini qablar və parçalardakı naxışları öz əsərlərinə daxil etdilər. Marağa və Təbrizdə böyük mədəniyyət mərkəzlərinin və kitabxanaların yaradılması rəsm məktəblərinin inkişafına səbəb oldu. Bu mərkəzlərdə yaradılan kitabların əksəriyyəti dövrümüzə gəlib çatmasa da, qalan az sayda nüsxələr, xüsusən "Cami əl-təvarix" kitabının bəzi nüsxələri, rəsm sənətinin yenidən canlanmasını göstərir. Bu dövrdə kitab səhifələri üzərində böyük rəsmlərin çəkilməsi ənənəsi yarandı və bu əvvəlki dövrlərdə müşahidə olunmurdu. Bundan əlavə tarix kitabları və ədəbi əsərlərin rəsm ilə bəzədilməsi də inkişaf etdi. Elxani dövrünə aid rəsm nümunələrindən biri də XIV əsrin birinci yarısında çəkilən "Dəmüt" adlı "Şahnamə"dir. Bu "Şahnamə"nin rəsm üslubunda görünən yeniliklər sonradan Elxani ərazilərində yeni rəsm üslubunun formalaşmasına şərait yaratdı.[165][166] İslam rəssamlığında Çin təsirini xüsusən insan fiqurlarında və təbiət təsvirlərində görmək olar. Üzlərin forması, badam gözlər və qısa bədən quruluşu Elxani miniatürlərinin xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. Həmçinin miniatürlərdə əks olunan bulud, çiçək sapları, bitkilər və mifoloji heyvanlar kimi ornamentlər də Şərqi Asiya üslubuna aid idi. Monqolların həyatı əsasən müharibə ilə bağlı olduğundan, onların rəsm əsərlərinin əksəriyyəti döyüş səhnələrini, yaxud xanların ailələri və dövlət adamları ilə toplanışlarını əks etdirirdi.[166][167] Rəsmdən başqa bu dövrdə toxuculuq, xalçaçılıq və bəzək sənəti də inkişaf etmişdi. Avropalılar və digər xalqlar Elxani məhsullarını almağa can atırdılar.[159]
Bu dövrdə Elxani vəziri Fəzlullah Rəşidəddinin əmri ilə Təbriz yaxınlığında "Rəbi-Rəşidi" adlı yeni qəsəbə yaradıldı. Rəşidəddin sənətkarları və ustaları buraya dəvət etdi və 60 min kitabdan ibarət böyük kitabxana qurdu. Həmçinin çox sayda əsərin kopiyasını və rəsm nüsxələrini yaratmaq üçün xəttatlar və rəssamlara böyük məbləğdə – 60 min dinar – ödəniş etdi.[168]
Ehtimal olunur ki, keramika üzərində mozaika sənəti də Çin təsiri ilə Elxanilər dövründə yaranmışdır.[169] Habelə du dövrdə İslam dekorativ sənətləri də Çin təsiri ilə güclənərək Bizans və Yunan təsirindən uzaqlaşdı. Əvvəllər İslam ornamentlərində əsasən bitki və həndəsi naxışlar üstünlük təşkil edirdisə, Elxanilər dövründə İranın qədim heyvan ornamentləri üstünlük təşkil edirdi. İslam dünyasının şərqindəki sənət mərkəzləri Monqol istilasından əvvəl əsasən Dəclə və Fərat vadisində yerləşirdi. Lakin Elxanilər dövründə onların əksəriyyəti İranın şimalına və Azərbaycana köçdü.[170] Monqol hakimiyyəti altında sənaye mərkəzləri ənənəvi keramika istehsalını davam etdirirdi, lakin miqdar və texnika dəyişmişdi. Həmin dövrdə dekorasiya və naxış sənəti ilə məşğul olan ən məşhur şəhərlər bunlardır: Kaşan, Gürgan, Nişapur, Səmərqənd, Savə, Məşhəd və Damğan.[171]
Elxanilər dövründə monqol ordusu Çingiz xan tərəfindən monqol və tatar tayfalarının birləşdirilməsindən sonra tətbiq edilən sistemlə idarə olunurdu. Ordu on minliklərə bölünürdü və bu bölmələrə "tümən" deyilirdi. Daha sonra bu bölmələr sayca azaldılaraq "minlik", "yüzlük" və "onluq" hissələrə ayrıldılar. Hər bir bölməyə bir nəfər komandanlıq edirdi və bütün bölmələr elxanın əmrinə tabe idi. Ordunun ön cərgəsində xan sülaləsindən olan əmirlər yer alırdı. Bu şəxslərə "noyon" deyilirdi. Ordudakı digər yüksəkrütbəli şəxslər isə "tərxan" ləqəbi ilə çağırılırdı. Rütbələrin yüksəldilməsi yalnız bacarıq və səriştəyə əsaslanırdı, başqa amillər nəzərə alınmırdı. Monqol orduları "mərkəz", "sağ" və "sol" qanadlardan ibarət idi. Mərkəzdəki qüvvələr isə 2 yerə bölünürdü: İrəlidə və arxada hərəkət edən qruplar. İrəlidə hərəkət edən qüvvələr düşmənin hücumuna daha çox məruz qaldığından özləri və atları tam zirehli idi. Həmçinin qılınc və nizə ilə təmin olunmuşdular. Arxadakı qüvvələr isə yüngül silahlardan, yay və oxdan istifadə edirdilər.[172]
Monqollar Çin sivilizasiyası ilə qonşu olduqları üçün buradan böyük fayda götürmüşdülər. Onlar çinlilərin müharibə sənətlərini öyrənərək müsəlmanlara qarşı tətbiq edirdilər. Məsələn, monqollar çinlilər tərəfindən VII əsrdə kəşf olunan barıtdan istifadə edirdilər. Barıtdan istifadə edərək mühasirə olunan şəhərləri və düşmən ordularını bombalaya bilirdilər. Bundan əlavə monqollar əsir götürdükləri çinli mühəndislərdən kömək istəmiş, onların təcrübələrindən faydalanmışdılar.[172]
Monqol imperiyasının geniş əraziləri əhatə etməsi səbəbindən orduların və səfirlərin ölkələrdə müntəzəm hərəkətini təmin etmək üçün "yam" adlanan poçt stansiyaları yaradılmışdı.[173]
Monqollar hər hansı bir əraziyə hücum etməzdən əvvəl, hücum planını "qurultay"da müzakirəyə çıxarırdılar. Qərar qəbul edildikdən sonra casuslarını düşmən ölkəsinə göndərir, oradakı ordunun vəziyyətini və şəhər qalalarını yoxlayırdılar. Toplanmış məlumatlar ordu komandanlarına təqdim edilirdi. Sonra elxan həmin vilayət hökmdarlarına və şəhər sakinlərinə təslim olmağı təklif edən elçilər göndərirdi. Əgər təslim olmaqdan imtina edilsəydi, monqol ordusu hücuma keçir və şəhərə yaxınlaşanda son dəfə sakinləri itaətə çağırırdı. Şəhər ağsaqqalları və əyanlar monqolların hədiyyələrini qəbul edib, onların ərzaq və ehtiyaclarını təmin edəcəklərini vəd etsələr, monqollar onlara zərər vermir, şəhərə öz tayfalarından hakimi təyin edirdilər. Hakimə elxanın möhürlü fərmanı (yarlıq) verilirdi. Bu möhür ya qara mürəkkəblə ("Qara tamğa"), ya da qızıl mürəkkəblə ("Altun tamğa") yazılırdı. Fərmanı möhürləyən məsul şəxsə "tamğaçı" deyilirdi. Həmçinin tabe olan ərazinin məhsullarının ondan biri monqollara verilməli idi.[173]
Monqolların tabe olma ultimatumuna məhəl qoymayıb, müqavimət göstərən əhali isə monqollar tərəfindən kişi-qadın, yaşlı-gənc fərqi qoyulmadan qılıncdan keçirilirdi. Tacirləri və sənətkarları əsir götürüb paytaxtlarına aparır, bəzilərini döyüşçü kimi silahlandıraraq "Həşər" adlı qeyri-rəsmi qoşun yaradırdılar. Döyüşdən sonra qənimətlər ədalətlə əsgərlər arasında bölüşdürülürdü.[173]
رسالة قُدِّمت لِنيل درجة الدكتوراة في التاريخ الإسلامي
Vikianbarda Elxanilər ilə əlaqədar mediafayllar var
Vikianbarda Elxanilər ilə əlaqədar mediafayllar var
Vikimənbədə Elxanilər haqqında mətn var. |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|
.svg){kind=small}
