 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Sübutlara əsaslanan tibb (ing. Evidence-based medicine, qısaca SƏT) — klinik qərarların qəbulunda ən yaxşı mövcud elmi sübutların, klinik təcrübənin və pasiyentin fərdi dəyərlərinin birgə nəzərə alınması prinsipinə əsaslanan tibbi yanaşma. Bu metodologiya səhiyyədə daha dəqiq, effektiv və əsaslandırılmış qərarlar verilməsini hədəfləyir.[1]
Sübutlara əsaslanan tibbin kökləri XIX əsrin sonlarına qədər getsə də, bu anlayış müasir mənada ilk dəfə 1990-cı illərin əvvəllərində Kanada və Böyük Britaniyada formalaşmağa başlamışdır.[2] 1992-ci ildə Kanadanın MakMaster Universitetində işləyən tədqiqatçılar tərəfindən bu termin elmi dövriyyəyə daxil edilmişdir. Onlar sübutlara əsaslanan tibbi praktikaların tədris və tətbiqinin vacibliyini vurğulayaraq yeni bir klinik yanaşma modeli irəli sürdülər. SƏT-in əsas tərifi aşağıdakı kimi verilir:[3]
Pasiyentə qulluq zamanı qərar qəbul edərkən ən yaxşı mövcud elmi sübutların, həkimin klinik təcrübəsinin və pasiyentin dəyərlərinin sistemli şəkildə inteqrasiyası.
Sübutlara əsaslanan tibb, klinik qərarların təsadüfi şəkildə və ya yalnız şəxsi təcrübəyə əsaslanaraq verilməsinin qarşısını almağa yönəlmiş bir yanaşmadır. Burada əsas məqsəd, müalicə, diaqnostika və profilaktik tədbirlərin mümkün qədər elmi əsaslara söykənərək seçilməsidir.[4] Bu modelə görə qərarvermə zamanı üç əsas amil nəzərə alınmalıdır: birincisi, yüksək keyfiyyətli elmi tədqiqatların nəticələri, xüsusilə randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlar və meta-analizlər; ikincisi, həkimin özünün klinik təcrübəsi və müşahidələri; və nəhayət, üçüncüsü, pasiyentin fərdi istəkləri, dəyərləri və sosial vəziyyəti. Bu üç komponentin uzlaşdırılması klinik qərarların həm elmi, həm də insani əsaslarla verilməsini təmin edir.[5]
Sübutlara əsaslanan tibb yalnız fərdi klinik praktikada deyil, eyni zamanda milli və beynəlxalq səhiyyə siyasətlərinin hazırlanmasında da mühüm rol oynayır.[6] Müxtəlif ölkələrin səhiyyə qurumları və təşkilatları bu yanaşmanı rəhbər tutaraq sübuta əsaslanan klinik təlimatlar hazırlayırlar. Bu təlimatlar əsasən sistemli ədəbiyyat icmallarına və yüksək səviyyəli elmi sübutlara əsaslanır. Məsələn, Böyük Britaniyada fəaliyyət göstərən NICE (ing. National Institute for Health and Care Excellence) təşkilatı, ABŞ-da USPSTF (ing. United States Preventive Services Task Force) və qlobal miqyasda Kokran təşkilatı bu sahədə nüfuzlu qurumlar sırasındadır. Onların tövsiyələri səhiyyə xidmətlərinin keyfiyyətini artırmaq məqsədilə geniş istifadə olunur.[7][8]
Son illərdə sübutlara əsaslanan yanaşmalar tibb təhsili sisteminə də inteqrasiya olunmuşdur.[9][10] Tibbi universitetlər və tədris proqramları tələbə və rezidentləri yalnız anatomiya, fiziologiya və xəstəliklər haqqında nəzəri biliklərlə deyil, həm də elmi ədəbiyyatın təhlili, sübut səviyyələrinin qiymətləndirilməsi və sübuta əsaslanan qərarvermə bacarıqları ilə də təchiz edirlər. Bu proses gələcək həkimlərin müasir tibbi praktikalara daha hazırlıqlı və əsaslı şəkildə qoşulmasına şərait yaradır.[11]
Sübutlara əsaslanan tibbin inkişafı mərhələli şəkildə baş vermişdir. 1990-cı illərdə bu yanaşmanın nəzəri əsasları formalaşdırılmış və ilkin klinik tətbiqlərə başlanmışdır.[12] 2000-ci illərdə Kokran kimi təşkilatların fəaliyyəti nəticəsində sistemli ədəbiyyat icmalları daha əlçatan və nüfuzlu resurslara çevrilmişdir. 2010-cu illərdə isə texnologiyanın inkişafı nəticəsində elektron səhiyyə platformaları və süni intellekt alətləri ilə inteqrasiya prosesi baş vermişdir.[13] 2020-ci illərdə – xüsusilə COVID-19 pandemiyası dövründə – sübutlara əsaslanan yanaşmaların aktuallığı və zəruriliyi daha da aydın şəkildə ortaya çıxmışdır.[14]
Hazırda sübutlara əsaslanan tibb bir sıra sahələrdə uğurla tətbiq olunur. Müalicə protokollarının hazırlanmasında SƏT yanaşması daha təhlükəsiz və effektiv seçimlərin ön plana çıxarılmasına yardım edir.[15] Eyni zamanda dərmanların effektivliyi və təhlükəsizliyi sübutlara əsaslanaraq qiymətləndirilir və bu, yeni preparatların bazara çıxarılmasında vacib rol oynayır. Səhiyyə sistemlərinin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi və strategiyaların hazırlanması da sübutlara əsaslanan yanaşma ilə daha sistemli və nəticəyönümlü şəkildə həyata keçirilir. Qlobal səhiyyə böhranları, o cümlədən pandemiyalar zamanı isə bu yanaşma, elmi əsaslı qərarların sürətli qəbulunda mühüm əhəmiyyət daşıyır.[16]
Sübutlara əsaslanan tibbin tətbiqi müəyyən mərhələli addımlar vasitəsilə həyata keçirilir. İlk növbədə klinik suala çevrilə bilən real problem müəyyən edilir. Daha sonra bu sual ətrafında ədəbiyyat araşdırması aparılır və ən uyğun sübutlar seçilir.[17][18][19] Üçüncü mərhələdə tapılan sübutların keyfiyyəti dəyərləndirilir və onların praktik kontekstdə istifadəyə yararlılığı təhlil olunur. Dördüncü mərhələdə isə bu sübutlar konkret klinik vəziyyətə uyğunlaşdırılır və pasiyentə tətbiq edilir. Son mərhələdə isə nəticələr monitorinq edilir və ehtiyac olduqda müdaxilələrə düzəlişlər edilir.[20]
SƏT-in təməlini təşkil edən əsas vasitələrdən biri sistemli ədəbiyyat icmallarıdır.[21] Bu icmallar müəyyən bir klinik sual əsasında mövcud elmi araşdırmaları sistematik şəkildə toplayır, təhlil edir və nəticələri ümumiləşdirilmiş formada təqdim edir. Bu cür icmallar elmi subyektivlik ehtimalını azaldır və qərarların obyektiv əsaslarla verilməsini təmin edir. Ən etibarlı və geniş istifadə olunan icmallar Cochrane təşkilatı tərəfindən hazırlanır.[22][23]
Sübutların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi sübutlara əsaslanan tibbin əsas hissəsidir.[24] Bu qiymətləndirmə zamanı bir neçə meyar nəzərə alınır. Ən vacib meyar tədqiqatın dizaynıdır – məsələn, randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlar (RCT) sübut səviyyəsinin ən yüksək formasını təşkil edir. Bundan əlavə, nəticələrin dəqiqliyi, təkrarlanma imkanı və təhrif (bias) riski də qiymətləndirməyə daxil edilir.[25] Nümunə ölçüsü və statistik güc də sübutun etibarlılığını təsir edən mühüm amillərdəndir. Bu məqsədlə hazırda ən çox istifadə olunan sistemlərdən biri GRADE sistemidir (ing. Grading of Recommendations Assessment, Development and Evaluation), hansı ki sübutların keyfiyyətini və tövsiyələrin gücünü qiymətləndirmək üçün standartlaşdırılmış yanaşma təqdim edir.[26]
People cannot be healthy when governments do not respect universal human rights and implement evidence-based health policies that would realize the rights of their citizens....Respecting human rights implies the need to provide effective and evidence-based strategies.
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|
