 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Qazan xan — oğuz qəhrəmanı, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında personaj. Oğuz elinin Salur boyundan olduğu bilinir.
| Qazan Xan | |
|---|---|
| Salur Qazan Xan | |
| Məlumat | |
| Növü | insan |
| Cinsi | kişi |
| Dini inancı | islam |
| Ailəsi | |
| Həyat yoldaşı | Burla Xatun |
| Uşağı | Uruz bəy |
Kitabi-Dədə Qorqud dastanlarında Oğuzların bəyərbəyi kimi təqdim olunan və Bayandır xandan sonra gələn Salur Qazan, fəaliyyət baxımından ondan daha ön planda görünür. O, yalnız Dədə Qorqud dastanlarında deyil, həm də Oğuz və Qıpçaq sahəsinə aid müxtəlif türk dastanlarında tez-tez adı çəkilən məşhur Oğuz alpıdır.
Salur Qazan adı aşağıdakı tarixi mənbələrdə də qeyd olunmuşdur:
Bu mənbələrdə Salur Qazan obrazı müxtəlif tarixi və əfsanəvi kontekstlərdə təqdim olunur və onun türklərin kollektiv yaddaşında dərin iz buraxmış qəhrəmanlardan biri olduğunu göstərir.
“Şəcərəyi-Tərakimə” əsərində. Əbülqazi Bahadır xanın 1659–1660-cı illərdə yazdığı “Şəcərəyi-Tərakimə” əsərində Qorqud Ata və Salur Qazan haqqında geniş məlumat verilir. Əsərin 28a səhifəsində Oğuz yurdundan və “türkmən” adından bəhs edilərkən Qorqud Ata xatırlanır, ardından Oğuzların tarixi yaşam coğrafiyası və idarəetmə formaları təqdim olunur.
“Kitabi-Dədə Qorqud”da Qazan xanın evinə Şökli Məlikin rəhbərlik etdiyi gürcü kafirlərinin hücumu və oğlunun qaçırılması motivi, “Şəcərəyi-Tərakimə”də peçeneqlərin salur boyuna hücumu və Qazan xanın anasının oğurlanması ilə oxşarlıq təşkil edir. Hər iki mətndə Qazan xanın düşmənə əsir düşməsi və əsirlikdən sonrakı ailə dramı motivləri təkrarlanır. “Şəcərəyi-Tərakimə”də qeyd olunur ki, Tuymaduq adlı peçeneq hökmdarı Qazan xanın anası Sıcaqlı Xatunu üç il əsir saxlamış, qadın qayıtdıqdan altı ay sonra bir uşaq dünyaya gətirmişdir.
Eyni motiv “Kitabi-Dədə Qorqud”da fərqli şəkildə verilir: burada düşmən qadını yayxan Keşişoğluna ərə vermək və onların oğlunu böyüdüb Qazan xana qarşı döyüşə göndərmək istəyir. Hər iki halda əfsanə və folklor çalarları real tarixi fonda üzvi şəkildə cəmlənir və eyni hadisənin fərqli versiyaları kimi yozulur.
47a–48a səhifələrdə Salur elində bəy olmuş Ögürcik haqqında məlumat verilir və onun ulu babası kimi Salur Qazanın adı çəkilir. Müəllif qeyd edir ki, Salur Qazan peyğəmbərdən 4000 il əvvəl yox, təxminən 300 il sonra yaşamış və Qorqud Ata ilə eyni dövrün şəxsiyyəti olmuşdur. Həmin bölmədə Qorqud Atanın Salur Qazana xitab etdiyi bir poetik parça da yer alır.
Əbülqazi Bahadır xan əsərində Qazan xanın oğlunun – Uruzun – adını çəkir. Qazan xanın atasının adı “Kitabi-Dədə Qorqud”la uyğun gəlməsə də, oğlu eyni adla – Uruz olaraq verilir. Bu isə dastanla mənbə arasında genetik bağlılığın göstəricisi kimi dəyərləndirilə bilər.
Əsərin 49b–50a səhifələrində Salur Qazanın nəslindən və Ögürcikin övladlarından bəhs olunur. “Şəcərəyi-Tərakimə” müəllifi bu şəcərənin natamam olduğunu iddia etmişdir. Lakin Pertev Naili Boratova görə, bu qısa silsilə salur boyunun Qazan xandan əvvəlki dövrdə tarixi baxımdan önəmli rol oynamaması ilə izah oluna bilər.
“Şəcərəyi-Tərakimə”nin digər bir hissəsində təxminən 55a nömrəli səhifədə isə Salur Qazan Alpın həyat yoldaşı olan və “boyu uzun” kimi təqdim edilən qadının Oğuz elində bəy olan qadınlardan biri olduğu bildirilir. Həmçinin, Kitabi-Dədə Qorqud, Şəcərəyi-Tərakimə və Adam Oleari kimi səyyahların əsərlərində Qazan xanın həyat yoldaşı Burla xatun adı ilə qeyd edilir. Bu paralelliklər dastanın bəzi epizodlarının sonrakı dövrlərdə Anadolu mühitinə uyğunlaşdırıldığını, bəzilərinin isə qədim türk tarixi və folklor qatlarına əsaslandığını göstərir.
“Cəmi ət-Təvarix” əsərində. Fəzlullah Rəşidəddinin “Cami ət-Təvarix” əsərində yer alan Oğuznamə mətnlərində Salur boyuna və onların tanınmış nümayəndələrindən olan Qazan bəyə dair məlumatlara rast gəlinir. Əsərdə qeyd olunur ki, tarixdə Salğurilər adı ilə tanınan Fars Atabəkləri Salur nəslindən gəlmişlər. Qeyd olunur ki, adı bilinməyən bir Oğuz bəyinin rəhbərliyi ilə bu tayfa Balkan dağlarına və Xarəzm sərhədlərinə qədər irəliləmiş, həmin bəyin üç oğlundan biri Qazan bəy adlanmışdır.
Türk tarixçisi Zəki Vəlidi Toğan bu rəvayətlərin bir çox hissəsinin Salur bəyləri və onların ozanları tərəfindən söylənmiş ola biləcəyini ehtimal edir. Onun fikrincə, bu rəvayətlər Salurların Tanrı dağlarının orta bölgəsindən Xorasana köç etdikləri zaman, tayfa başçısı Qazan Alp ilə bağlı yaddaşlar hələ təzə ikən yaranmışdır.
Togan eyni zamanda bu məlumatların Salurların İran Azərbaycanı və şimal-qərbi Türkiyə ərazilərində, xüsusilə Göyçə gölü–Van gölü hövzəsində Bayandur/Ağqoyunlu xanları ilə birlikdə yaşadıqları dövrü əks etdirdiyini bildirir. Bu proseslərin ümumilikdə XI əsrə aid olduğu ehtimal olunur.
“Səlcuqnamə” əsərində. Topqapı Sarayı Rəvan Köşkü Kitabxanasında 1390 nömrə ilə saxlanılan Yazıcıoğlunun "Səlcuqnamə" əsərinin bir nüsxəsində fihrist üçün boş buraxılmış üç səhifəyə sonradan əlavə edilmiş 65 misralıq bir Oğuznamə parçası yer alır. Əsərdə adı keçən Əmir Süleymana əsasən, bu mətnin XV əsrin əvvəllərində, İldırım Bəyazidin oğlu Əmir Süleyman dövründə yazıldığı təxmin olunur. Bu Oğuznamə parçası “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında yer alan Oğuz bəylərinin adlarını və onlarla bağlı bəzi əhvalatları ehtiva edir.
Əsərin giriş hissəsi Oğuzun tərifi ilə başlayır və burada Salur Qazanın adı dəfələrlə çəkilir, onun haqqında geniş təriflər verilir. Yazıcıoğlu Oğuznaməsində Salur Qazan "Sarp hisar duma donlu don geyən, qonur atını oynadan, yağı görsə yardımlı, düşmən görsə durumlu, Türküstanın dirəyi, Tulu quşun yavrusu, qanlı kafir ellərindən adlı Xorasana ad çağırdan, Ağcahisardan iklik salıb alan, görklü üzlü gözəl qızların oğlanların belin sürən, qanlı kafir ellərinə qan qaşandıran, qara başların banlu edən, oğlancıqları ağlaşdıran, itləri ulaşdıran, toyuqları qığıldaşdıran, Ulaş oğlu Salur Qazan" kimi təqdim olunur. Bu epitetlər Salur Qazan obrazının Dədə Qorqud dastanındakı təqdimatına paralel şəkildə onun ideallaşdırılmış qəhrəman tipi kimi qəbul edildiyini göstərir.
“Təvarixi Cədîdi Mirati Cihan”: Bayburtlu Osmanın III Murad (1574–1595) dövründə yazdığı əsərin “Bayandur Xanın sifətlərindən bəhs” bölməsində, “Dədə Qorqud Kitabı” ilə yaxından əlaqəli və şəxs adları hərəkəli olan bir hissə mövcuddur. Burada Qazan haqqında, din və məzhəb tanımayan, lakin Haqqa iqrar edən Oğuz tayfasının hökmdarı Bayandur Xanın vəziri olaraq bəhs edilir. Qazan xan eyni zamanda bir İç Oğuz bəyidir. Həzrəti Məhəmməd dünyaya gəlməzdən əvvəl Gürcüstan kafirləri ilə qırx il döyüşdükləri, doqquz tümən Gürcüstan bəylərindən xərac aldıqları, sonra isə Bayandur xanın Rəsulullahı yuxuda görərək iman gətirməsi və Qazan xanı Kəbəyə göndərməsi, Məhəmmədlə görüşləri və geri dönmələri nəql olunur.
Hazihi Ər-Risaləti Min Kəlimati Oğuzname Əl-Məşhur Bi-Atalar Sözi: Berlin Dövlət Kitabxanasında saxlanılan və XV əsrin əvvəllərində yazıldığı təxmin edilən əlyazma bir atalar sözü kitabında, Dədə Qorqudla yanaşı “Dədə Qorqud Kitabı”ndakı digər qəhrəmanların da adları keçir. Əsərdə Qazan haqqında belə deyilir:
“Oğuzdan üç yüz altmış altı alp çıxdı, iyirmi dörd xas boy, otuz iki səkəcik (Selçik?) Sultan Səlvəri Qazan oxçusu Kozan, bəylərbəyi Qarmış oğlu Dədə Qorqud…”
Töhfetüs-Sürur: Buxaralı Hafiz Dərviş Əli Çəngi adlı bir müəllifin XVII əsrdə yazdığı, ozan çalğısı qopuzdan bəhs edən farsca bir kitabda “Dədə Qorqud Kitabı”ndakı bəzi qəhrəmanlarla bağlı bir rəvayət var. Bu rəvayət belədir:
“Tarixdə nəql olunmuşdur ki, Oğuz Eli doxsan yeddi qəbilə idi. Bunların arasında bir sıra hadisələr baş vermişdi. Hökmdarlardan üç nəfər: biri Ağ Xan, biri Qara Xan, biri Bayandur Xan. Deyirlər ki, Ağ Xanın aş evində hər gün doxsan batman duz işlədilərdi və yenə də yetməzdi. Alplardan dörd nəfər gəlmişdi: Bügdi Zaman, biri Salur Qazan, biri Şah Baki və biri Yetim Quzan…”
XVII əsr Qərb mənbələrində: Alman hökumətinin Rusiya və Səfəvilər dövlətinə göndərdiyi elçi heyətində yer alan Leypsiq Universitetinin professorlarından Adam Olearinin səyahətnaməsində Salur Qazandan bəhs olunur. Adam Oleari 1638-ci ildə Dəmirqapı-Dərbənd şəhərindən keçərkən həmin ərazidəki məzarları araşdırmış və bu qədim qəbiristanlıqlar haqqında yerli əhalidən topladığı rəvayət və inancları qeydə almışdır. Yerli sakinlərin dediyinə görə, bu məzarlar Həzrət Məhəmmədin dövründən sonra “Okus” adlı tayfaya mənsub “Kassan” adlı bir hökmdarın Ləzgilərlə apardığı və minlərlə düşməni məhv etdiyi döyüşün izləridir.
Həmin ərazidə “qırxlar” adlı birgə dəfn olunmuş şəhidlər məzarlığının da mövcud olduğu qeyd edilmişdir. Olearinin yazdığına əsasən, yerli əhali Kassanın təbii ölüm nəticəsində vəfat etdiyini, onun məzarının Təbriz yaxınlığında yerləşən Acı Çay sahilində, həyat yoldaşı Burlaenin məzarının isə “Urmi” (Urmiyə) qalasında yerləşdiyini bildirirlər.
Adam Oleari həmçinin Dərbənd yaxınlığında bir təpənin üzərində yerləşən “İmam Kurçud”un (yəni Dədə Qorqudun) məzarını da gördüyünü yazır. Rəvayətə görə, Kurçud Salur Qazana çox bağlı imiş və onun qarşısında qopuz çalıb şeirlər söyləyərək onu kafir ləzgilərə qarşı mübarizəyə ruhlandırarmış. Nəticədə, İslama dəvət məqsədilə aralarına girdiyi bütpərəst ləzgilər tərəfindən öldürülmüşdür.
Alman səyyaha danışılan bu rəvayətlər tarixi hadisələrlə əfsanələrin qarışığı kimi qiymətləndirilə bilər. Xalq inanclarında Qazan bəy ilə İlxanlı hökmdarı Qazan xan eyniləşdirilmiş və Acı Çaydakı Şənbi Qazan türbəsi Salur Qazana aid edilmişdir. 1647-ci ildə Övliya Çələbi də həmin Dədə Qorqud məzarını gördüyünü yazmış, lakin sonradan Bartold həmin yeri araşdırsa da, göstərilən yerdə heç bir iz tapa bilməmişdir.
Dədə Qorqud dastanında önəmli yer tutan və baş qəhrəman statusu daşıyan Salur Qazan tipi çoxqatlı bir şəxsiyyət modelidir. Bu obraz yalnız epik funksiyası ilə deyil, həm də tarixi və mifoloji kökləri ilə diqqət çəkir. Tədqiqatçılar bu qəhrəmanın şəxsiyyətində qədim türk tarixinin və dövlətçilik yaddaşının izlərini müşahidə edirlər.
Salur Qazan tipinin qədim türklərin siyasi və mədəni yaddaşında kök salmış bir tarixi şəxsiyyətə əsaslanaraq formalaşdığı fikrini irəli sürən tədqiqatçılardan biri Əhməd Bican Ərcilasundur. O, Salur Qazan obrazının tarixi qarşılığını Qara Türgiş dövlətinin banisi və hökmdarı Su-lu Xaqanda (716–738) görür. Ərcilasun bu ehtimalını Türgişlər arasında VIII əsrin ilk yarısında baş verən hadisələrlə Dədə Qorqud dastanında təsvir olunan bəzi epizodlar arasında qurduğu paralellərlə əsaslandırır. Su-lu Xaqanın qəniməti öz adamları ilə bölüşməməsi səbəbilə öldürülməsi və nəticədə Türgiş xalqının Sarı və Qara olaraq iki yerə ayrılması, Dədə Qorquddakı "İç Oğuza Dış Oğuz asi Olup Beyrək öldüyü boy" ilə struktur baxımından üst-üstə düşür. Ərcilasun bu bənzərliyi nəzərə alaraq, Salur Qazan – Su-lu Xaqan fərziyyəsinin yüksək ehtimalla real tarixi kökə əsaslandığını bildirir.
Əhməd Bican Ərcilasun Salur Qazan tipinin digər bir tarixi paralelini Tuman Xan obrazında görür. Rəşidəddinin "Cəmi ət-Təvarix"i və Əbulqazi Bahadır xanın "Şəcərə-i Tərakimə" əsərlərində yer alan Tuman Xan ilə Dədə Qorquddakı Salur Qazan arasında müəyyən oxşarlıqlar mövcuddur. Hər iki fiqurun güvəyilik mövqeyi diqqətə çatdırılır: Tuman Xan Köl Erki Xanın, Salur Qazan isə Bayandur Xanın güvəyisidir. Bununla yanaşı, hər iki obrazın ətrafında oxşar motivlərin işlənməsi – xüsusilə Qaracuk çoban və onun Qara Köpəyi motivi – bu fiqurların eyni arxetipdən törədiyini göstərir. Ərcilasuna görə, Şəcərə-i Tərakimədə həm Salur Qazanın, həm də Tuman Xanın ayrılıqda təqdim olunması, onların fərqli şəxsiyyətlər kimi anlaşılmasına gətirib çıxarmamalıdır. Çünki dastanlarda müxtəlif motivlərin və epizodların zamanla bir-birinə qarışması və müxtəlif formalarda yaşaması geniş yayılmış bir haldır.
Bu yanaşmanı bölüşən tədqiqatçılardan biri də Dursun Can Eyüboğludur. O da Salur Qazan tipində tarixi, dastani və mifoloji qatların birləşdiyini qeyd edir və bu obrazın ən qədim tarixi qatlarından birinin Su-lu Xaqanla bağlı olduğunu təsdiqləyir. Beləliklə, Salur Qazan təkcə dastan qəhrəmanı deyil, həm də türk tarixi və kollektiv yaddaşında iz qoymuş real şəxsiyyətlərin obrazlaşdırılmış forması kimi dəyərləndirilir.
Əlavə olaraq, Əhməd Bican Ərcilasun Dədə Qorqud dastanında Oğuzların başçısı olan Bayandur Xan tipində də bir tarixi şəxsiyyətin izlərini axtarır. Onun fikrincə, bu obraz II Göytürk xaqanlığı dövründə yaşamış Bilgə Xaqan (716–734) ilə əlaqələndirilə bilər. Bayandur Xan və Bilgə Xaqan arasındakı funksional və siyasi paralellər bu qənaətin əsasını təşkil edir.
Salur Qazan, Oğuzun Salur boyundandır və sosial status baxımından “Kitabi Dədə Qorqud” dastanında Bayandur xandan sonra gələn ən nüfuzlu şəxsdir. “Salur Qazanın evinin yağmalanması”, “Qazan bəyin oğlu Uruzun düşmən əlinə əsir düşməsi” və “Salur Qazanın əsir düşüb oğlu Uruz tərəfindən xilas edilməsi” ilə bağlı üç boy birbaşa Salur Qazan adı ilə başlayır. Habelə, dastandakı 2, 4, 9 və 12-ci boylarda Salur Qazan əsas qəhrəman kimi ön plandadır. 2-ci və 4-cü boylar Salur Qazanın toy verməsi ilə başlanır. Vatikan nüsxəsində dastanın adı da “Hekayəti Oğuznamə-i Qazan bəy və qeyri” şəklində Salur Qazanla birbaşa əlaqəlidir. Salur Qazan, İç Oğuz bəylərindəndir və Bayandur xanın güvəsi olaraq onun dərgahında yüksək mövqeyə malikdir. Oğuz dövlət təşkilatında Salur Qazan, İç və Dış Oğuz bəylərinin tabe olduğu bir növ “bəylərbəyi” kimi çıxış edir.
Boylardakı epitetlər onun xarakteri və alp xüsusiyyətlərini göstərir: “Tulu quşun yavnsı, bizə miskin umudı, Amit soyının aslanı, Qaracuğın qaplanı, qonur atın iyəsi, xan Uruzun ağası, Bayındır xanın güyəgisi, Qalın Oğuzun dövləti,qalmış yigit arxası Salur Qazan”
Fiziki və mənəvi xüsusiyyətləri baxımından Salur Qazan tipik alp obrazıdır. Kafirlərlə döyüşdə “qara polad öz qılıncını çalmaqda, azğın dinli kafirin başlarını kəsməkdə, dönə-dönə vuruşmaqda” kimi sözlərlə təsvir olunur. Bəzən heyvanlara bənzədilir: “dəvə kimi kükrəyən, aslan kimi narlayan”. Bu bənzətmələr türk dastanlarında baş qəhrəmanlara xas xüsusiyyətlərdir. Salur Qazan, digər dastan qəhrəmanları kimi az yemək yeyir və yeddi günlük “kiçik ölüm” adlandırılan yuxuya gedir. Onun yuxuya getməsi “Salur Qazan əsir olub oğlu Uruz tərəfindən xilas olunduğu” boyunda geniş təsvir olunur.
“Kitabi Dədə Qorqud” dastanında Salur Qazan obrazı təkcə epik qəhrəman kimi deyil, həm də ailə strukturunun, sosial münasibətlərin və ictimai iyerarxiyanın təmsilçisi kimi önəmli yer tutur. Dastandakı bəzi boyların girişində verilən təsvirlər vasitəsilə onun ailə üzvləri və yaxın çevrəsi haqqında mühüm məlumatlar əldə etmək mümkündür. Bu təsvirlərdən birində Salur Qazan belə təqdim edilir: “Bir gün Ulaş oğlı, …, Xan Uruzun ağası, Bayandur Xanın güvəsi, Qalın Oğuzun dövləti…”.
Salur Qazanın atasının adı Ulaş kimi qeyd olunur. Anası ilə bağlı isə açıq şəkildə ad bildirilməsə də, bəzi boylarda adsız şəkildə mətndə yer almaqdadır. Məsələn, “Salur Qazanın evinin yağmalanması” boyunda kafirlər tərəfindən aparılan əsirlər sırasında “Qazan bigün qarıçuq olmuş anası qara dəvə boynunda asılı” ifadəsi ilə təqdim olunur. Həmin boyda Qazan yurduna xəbər göndərərkən “Qarıçuq anam orada yerində qalmış” deyə qeyd edir. Bundan əlavə, Şökli Məlikə qarşı söylədiyi manzumələrdə də Salur Qazanın anasına böyük dəyər verdiyi müşahidə olunur.
Salur Qazanın həyat yoldaşı, Xanlar Xanı Bayandur Xanın qızı olan boyu uzun Burla Xatundur. Burla Xatun həm həyat yoldaşı, həm də ana kimi mətndə öz yerini tutur. Onların oğulları Uruz, Tanrıya dua edib nəzirlər verdikdən, aclara yemək, çılpaqlara geyim payladıqdan sonra dünyaya gəlmişdir. Bu məlumat açıq şəkildə ifadə edilməsə də, Uruzun əsir düşməsi ilə bağlı boyda Burla Xatunun söylədiyi sözlər bu vəziyyəti dolayısı ilə aydınlaşdırır.
Salur Qazanın qardaşının adı Qara Günədir. Qara Günə verilən toylarda, yığıncaqlarda hər zaman Salur Qazanın sağ tərəfində oturur, döyüşlərdə isə onun yanında yer alır. Qara Günənin oğlu Qara Budaq isə Salur Qazanın qızı ilə evlidir.
Salur Qazanın ətrafında üç yüz igid döyüşçü var. Hərbi düzülüş zamanı o, mərkəzdə durur, sağ tərəfində qardaşı Qara Günə, sol tərəfində isə Qıyan Səlcuq oğlu Dəli Donqaz dayanır. Bundan başqa, “Qalın Oğuz imrəncəsi, boz ayğırla Beyrək” də Salur Qazanın müşaviri və etibar etdiyi şəxs olaraq təqdim edilir.
Salur Qazan hər il Üç Ox və Boz Ox tayfalarını bir araya toplayaraq böyük toy təşkil edir. Lakin bu toylarda bəzi hallarda Dış Oğuz bəyləri dəvət edilmədiyi üçün gərginliklər yaşanır. “Dış Oğuz İç Oğuza asi olub Beyrəyin öldüyü” boyda, Dış Oğuzun dəvət edilməməsi nəticəsində daxili qarşıdurma yaranır. Qarşıdurmanın səbəbkarı da, onu sonlandıran da Salur Qazandır. Dış Oğuz tərəfinə çəkilmək istənilən “Dış Oğuzun kürəkəni” Beyrək, Alp Aruz tərəfindən öldürülür. Salur Qazan, bu hadisəyə reaksiya olaraq dayısı Aruzu öldürür. Nəticədə, Aruzun bəyləri atlarından düşərək Salur Qazandan əfv diləyir və qarşıdurma sonlanır.
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|