 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Sübutlara əsaslanan təcrübələr (ing. Evidence-based practice, qısaca EBP) — qərarların qəbul edilməsində və fəaliyyətlərin həyata keçirilməsində mövcud olan elmi sübutlara, praktik biliklərə və kontekstə əsaslanan metodoloji yanaşmadır. Bu yanaşma ilk olaraq tibbdə formalaşmış və daha sonra psixologiya, təhsil, sosial iş, siyasət və digər sahələrdə geniş tətbiq olunmağa başlamışdır.[1]
Sübutlara əsaslanan təcrübə anlayışı XX əsrin sonlarında xüsusilə tibb sahəsində meydana çıxmışdır. 1990-cı illərdə Kanada və Böyük Britaniya akademik dairələrində bu yanaşmanın əsasları qoyulmuşdur.[2] Tibb üzrə mütəxəssis Devid Sakett və həmkarları tərəfindən sübutlara əsaslanan təbabət anlayışı formalaşdırılmış və Kokran əməkdaşlığı (ing. Cochrane Collaboration) vasitəsilə geniş yayılmışdır. Zamanla bu yanaşma digər sahələrə də tətbiq olunmuş və beləliklə "sübutlara əsaslanan təcrübə" ümumi metodoloji çərçivə kimi qəbul edilmişdir.[3]
Sübutlara əsaslanan yanaşmanın ilkin ideyaları XVI əsrdə Frensis Bekon tərəfindən irəli sürülən empirik elmin əsaslarında müşahidə olunur. Bekon elmi biliklərin müşahidə və təcrübəyə əsaslanaraq formalaşmalı olduğunu qeyd edirdi. Onun bu yanaşması sonralar elmi metodun əsaslarını formalaşdırdı.[4]XIX əsrdə tibb sahəsində sübutlara əsaslanan qərarverməyə bənzər yanaşmalardan istifadə olunurdu. Məsələn, Florens Naytinqeyl xəstəxana şəraitində gigiyenik tədbirlərin effektivliyini statistik sübutlarla əsaslandıraraq sübutlara əsaslanan təcrübənin erkən nümunəsini göstərmişdir. Sübutlara əsaslanan təcrübənin müasir anlamda sistemləşməsi 1970–1990-cı illərə təsadüf edir. Bu dövrdə səhiyyədə praktik qərarların daha obyektiv və elmi sübutlara əsaslanaraq verilməsi ehtiyacı yaranmışdı.[5]
2000-ci illərdən etibarən sübutlara əsaslanan təcrübə yalnız tibb sahəsi ilə məhdudlaşmayaraq digər sahələrə də tətbiq olunmağa başladı:[6]
Son illərdə sübutlara əsaslanan təcrübə rəqəmsal texnologiyalar, süni intellekt və böyük məlumat (big data) kimi müasir alətlərdən istifadə etməklə daha da inkişaf etmişdir.[8] Elmi ədəbiyyatın avtomatik təhlili, real vaxtda qərar dəstəyi sistemləri və məlumat bazalarının istifadəsi bu yanaşmanın daha geniş və sürətli tətbiqinə imkan yaradır.[9][10]
Sübutlara əsaslanan təbabət xəstələrin diaqnostika, müalicə və profilaktikasında ən yaxşı elmi sübutlardan istifadəni nəzərdə tutur. Klinik protokollar və sistemli təhlillər bu yanaşmanın əsas vasitələridir.[11] Sübutlara əsaslanan psixoloji təcrübə müalicə metodlarının effektivliyini elmi araşdırmalara əsaslanaraq müəyyənləşdirir. Bu yanaşma koqnitiv-davranış terapiyası kimi metodların geniş yayılmasına səbəb olmuşdur.[12] Sübutlara əsaslanan təhsildə tədris metodları və proqramları elmi tədqiqatların nəticələrinə əsasən hazırlanır. Məqsəd, təhsil prosesinin effektivliyini artırmaqdır. Sosial proqramların və siyasətlərin formalaşdırılmasında empirik məlumatların və statistik sübutların tətbiqi bu sahələrdə qərarların daha obyektiv və nəticəyönlü olmasına xidmət edir.[13]
Sübutlara əsaslanan təcrübə (SAƏT) elmi əsaslı qərarvermə və praktika baxımından mühüm nailiyyət hesab olunsa da, onunla bağlı bir sıra nəzəri və praktik tənqidlər də mövcuddur. Bu tənqidlər əsasən metodoloji məhdudiyyətlərə, kontekstual amillərin nəzərə alınmamasına və tətbiq sahələrində yaranan çətinliklərə yönəlmişdir. Sübutlara əsaslanan yanaşma adətən kəmiyyət tədqiqatlarına, xüsusilə də randomizə olunmuş nəzarətli tədqiqatlara (RNT) üstünlük verir. Halbuki bəzi sahələrdə, xüsusilə təhsil və sosial elmlərdə belə tədqiqatların aparılması çətin və ya qeyri-mümkün ola bilər.[14] Bundan başqa, RNT nəticələri çox zaman süni laboratoriya şəraitində əldə olunduğundan, real həyat şəraitində tətbiqi zamanı eyni effekt əldə olunmaya bilər.[15]
Əlavə olaraq, SAƏT çərçivəsində sistemli təhlillər və meta-analizlərə böyük önəm verilir, lakin bu təhlillərin keyfiyyəti onların daxilindəki tədqiqatların metodikasından asılıdır. Zəif keyfiyyətli tədqiqatların birləşdirilməsi yalançı ümumiləşmələrə səbəb ola bilər.
Sübutlara əsaslanan təcrübə, bəzi tənqidçilərə görə, standartlaşdırılmış qərarları təşviq edir və fərdi konteksti – yəni fərdin mədəniyyəti, sosial mühiti, dəyərləri və üstünlüklərini nəzərə almaqda yetərsiz qalır. Xüsusilə psixoterapiya və təhsil kimi sahələrdə qərarların şəxsi münasibətlər və etibar əsasında qurulduğu hallar çox olur. Bu zaman standart sübutlar konkret şəxs və vəziyyət üçün uyğun olmaya bilər.[16]
Nəyi “sübut” hesab etmək məsələsi elmi mübahisələr doğuran sahədir. Bəzi nəzəriyyəçilər hesab edirlər ki, sübutların seçimində və dəyərləndirilməsində mövcud dominant elmi baxışlar və ideoloji yanaşmalar mühüm rol oynayır.[17] Bu baxımdan, sübutlara əsaslanan təcrübə müəyyən dərəcədə elmi obyektivlik adı altında spesifik yanaşmaları legitimləşdirə və alternativ modelləri kənarlaşdıra bilər.
Sübutlara əsaslanan təcrübənin tətbiqi üçün mütəxəssislərin elmi ədəbiyyatı araşdırmaq, qiymətləndirmək və tətbiq etmək bacarıqlarına malik olmaları tələb olunur.[18][19] Lakin bir çox praktik sahələrdə — xüsusilə sosial iş, məktəblər və yerli səhiyyə xidmətlərində — bunun üçün resurs, zaman və ixtisaslaşma çatışmazlığı mövcuddur. Bu isə SAƏT-in yalnız müəyyən sosial və iqtisadi imkanlara malik mühitlərdə effektiv tətbiqinə imkan verir. Bəzi tənqidçilər hesab edirlər ki, sübutlara əsaslanan yanaşma praktik mütəxəssisin təcrübəsini və instinktiv qərarvermə bacarığını ikinci plana atır. Bu isə sahə mütəxəssislərinin öz işlərinə qarşı inamını azalda, onların yaradıcılıq və çeviklik imkanlarını məhdudlaşdıra bilər.[20]
Elmi sübutlar zamanla dəyişə və bir-birinə zidd ola bilər. Məsələn, əvvəl effektiv hesab olunan bir müalicə metodunun daha sonra zərərli olduğu ortaya çıxa bilər. Bu dəyişkənlik praktikada qeyri-müəyyənlik yaradır və SAƏT-ə əsaslanan qərarların davamlı yenilənməsini tələb edir.[21]
Sübutlara əsaslanan təcrübə qərarvermədə elmi yanaşmanı təşviq etsə də, onun tətbiqində çeviklik, kontekstual yanaşma və praktik müdrikliyin nəzərə alınması vacibdir. Tənqidlər göstərir ki, SAƏT universal həll yolu deyil, lakin onun digər metodlarla inteqrasiyası daha balanslı və effektiv nəticələrə səbəb ola bilər.[22][23]
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|
