 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Bu məqalədəki məlumatların yoxlanıla bilməsi üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
|
Bu məqalə kimyaçı alim haqqındadır. Birinci vitse-prezidentin köməkçisi üçün Yusuf Məmmədəliyev səhifəsinə baxın. |
Yusuf Heydər oğlu Məmmədəliyev və ya bilinən adı ilə Yusif Məmmədəliyev (31 dekabr 1905, Ordubad, Naxçıvan qəzası – 15 dekabr 1961, Bakı) — Azərbaycan-sovet kimyaçısı, kimya elmləri doktoru (1942), professor (1942), Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasının akademiki (1945) və prezidenti (1947–1951 və 1958–1961), SSRİ EA-nın müxbir üzvü (1958). "Stalin" mükafatı laureatı (1946). SSRİ Ali Sovetinin (5-ci çağırış, 1958–1961) və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin (4-cü çağırış, 1955–1959) deputatı.[1]
| Yusif Məmmədəliyev | |
|---|---|
 | |
| mart 1958 – 15 dekabr 1961 | |
| Əvvəlki | Musa Əliyev |
| Sonrakı | Zahid Xəlilov |
| oktyabr 1947 – mart 1950 | |
| Əvvəlki | Mirəsədulla Mirqasımov |
| Sonrakı | Musa Əliyev |
| 6 may 1954 – mart 1958 | |
| Əvvəlki | Cəfər Xəndan |
| Sonrakı | Şəfaət Mehdiyev |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 31 dekabr 1905 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 15 dekabr 1961 (55 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Partiya | |
| Təhsili |
|
| Fəaliyyəti | kimyaçı, siyasətçi |
| Uşağı | |
| Elmi fəaliyyəti | |
| Elm sahəsi | kimya |
| Elmi dərəcəsi | |
| Elmi adı |
|
| Təltifləri |
       |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Yusuf Heydər oğlu Məmmədəliyev 31 dekabr 1905-ci ildə Naxçıvan qəzasının Ordubad şəhərində anadan olmuşdur.
1926-cı ildə Vladimir İliç Lenin adına Azərbaycan Ali Pedaqoji İnstitutunu bitirdikdən bir müddət sonra, 1928–1929-cu illərdə İrəvan Azərbaycanlı Pedaqoji Texnikumunda müəllim işləmişdir.[2] O, İrəvan azərbaycanlılarının ictimai həyatında da fəal iştirak etmişdir.[2] Y. Məmmədəliyev həmin dövrdə Ermənistanda azlıqda qalan millətlərlə iş komissiyasının üzvü olmuş, kütlənin hüquqi vəziyyəti, gənclərin, xüsusən də qızların təhsilə cəlb edilməsi ilə əlaqədar mətbuat səhifələrində çıxış etmişdir.[2]
1942-ci ildə kimya elmləri doktoru ("Aromatik karbohidrogenlərin alkilləşdirilməsi və dealkilləşdirilməsi yolu ilə toluolun sintezi" mövzusu) və professor, 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın akademiki olmuşdur. Tam əsasla demək olar ki, Yusif Məmmədəliyev 1945-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nı quranlardan biri olmuşdur. Respublikada elmin inkişafının bütöv bir dövrü bu dahi insanın adı ilə bağlıdır. 1945-ci ildə o, Azərbaycan SSR EA-nın akademiki, Rəyasət heyətinin üzvü və EA Neft İnstitutunun direktoru seçilmişdir. M. Mirqasımov, M. Topçubaşov, Səməd Vurğun, Şirokoqorov, Yesman, Mikayıl Hüseynovla bərabər, o, akademiyanın təsisçisi və Azərbaycanın ilk akademiki olan 15 tanınmış şəxsdən biri idi. 1954-cü illərdə Azerbaycan SSR EA Fizika, Kimya və Neft bölməsinin akademik-katibi, 1954–1958-ci illərdə S. M. Kirov adına ADU-nun rektoru olmuşdur.
Yusif Məmmədəliyev 15 dekabr 1961-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.
1962-ci ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının "Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu" akademik Y. H. Məmmədəliyevin adını daşıyır.[3]
Yusif Məmmədəliyevin əsas elmi işləri, neftin və neft qazlarının katalitik emalı sahəsindədir. Azərbaycanda neft kimyasının əsasını qoymuşdur.[4]
Müxtəlif karbohidrogenlərin katalizator iştirakı ilə xlorlaşdırılma və bromlaşdırılmasının yeni üsullarını təklif etmiş, neft qazlarını, xüsusilə də metanı əvvəllər stasionar katalizator üzərində, sonralar isə qaynar təbəqədə xlorlaşdırmaqla, karbontetra-xlorid, metilxlorid, metilen-xlorid və s. qiymətli məhsullar alınması yollarını göstərmişdir.
Aromatik, parafin və tsikloparafin karbohidrogenlərini doymamış karbohidrogenlərlə katalitik alkilləşdirmə sahəsindəki tədqiqatı aviasiya yanacaqlarının yüksəkkeyfiyyətli komponentlərinin sənaye miqyasında sintezinə imkan vermişdir.
Bakı neftlərinin benzin fraksiyasının katalitik aromatikləşdirilməsi, yuyucu maddələr və silisium-üzvi birləşmələr alınması, piroliz məhsullarından plastik kütlə istehsalı və Naftalan neftinin təsir mexanizminin öyrənilməsi sahələrində də elmi işlər görmüşdür. Yüksəkixtisaslı elmi kadrlar hazırlanmasında xidməti olmuşdur.
200-dən artıq elmi əsərin, o cümlədən 6 monoqrafiyanın müəllifidir.[4]
Elmi tədqiqatlarının nəticələri 936 elmi və publisistik əsərdə, o cümlədən 15 müəlliflik şəhadətnaməsi və patentdə öz əksini tapmışdır. 12 elmlər doktoru, 29 fəlsəfə doktoru hazırlamışdır.[5]
Y. H. Məmmədəliyev SSRİ, ABŞ, İtaliya (1955, Roma), Fransa (1960, Paris), İngiltərə, Polşa Xalq Respublikası (1957–58, Varşava), Macarıstan Xalq Respublikası (MXR) və başqa ölkələrdə keçirilən qurultay, konqres və simpoziumlarda iştirak etmişdir.[6]
Benzolu propilenlə alkilləşdirmək yolu ilə izopropilbenzolun sintezi üsulunu işləyib hazırlamış, bu da İkinci Dünya müharibəsi illərində SSRİ aviasiyasının yüksək oktanlı yanacaqla təmin edilməsinə kömək etmişdir.[7]
Faşist ordularına qarşı Sovet İttifaqının qələbəsində tank əleyhinə qarışığın kəşfinin çox böyük əhəmiyyəti oldu. Onun tərkibi Y. Məmmədəliyev tərəfindən toluolun — partlayıcı maddələr üçün xammalın — əldə edilməsi əsasında işlənib-hazırlandı.[8]
Azərbaycanda Elmlər Akademiyası 1945 ilin yazında yaradılmışdı və Y. H. Məmmədəliyev onun həqiqi üzvlərinin birinci tərkibinə daxil edildi. Onun hələ 40 yaşı olmamışdı.[9]
Azərbaycan Astrofizika Rəsədxanası, Əlyazmaları Fondu, Sumqayıt Kimya Elmi Mərkəzi və digər müəssisələrin təşkili Y. Məmmədəliyevin adı ilə bağlıdır.[4]
Yusif Məmmədəliyev Lenin ordeni (1944), "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni (1954) və "Şərəf nişanı" ordeni (1951), həmçinin medallarla təltif edilmişdir.[1]
Faşist Almaniyası üzərində SSRİ-nin qələbəsini təmin edən amillər haqqında müharibədən sonrakı illərdə sovet propaqandaçıları belə danışırdılar: müharibəni Mikulinin motorları, Yakovlevin təyyarələri, Məmmədəliyevin benzini hesabına udmaq mümkün oldu.[10]
Y. Məmmədəliyevin yüksək oktanlı benzin və "Molotov kokteyli"ni ixtira etdiyi iddia olunur.[11][12][13]
İddiaya görə, Azərb. KP MK I katibi M. C. Bağırov, nümunənin yüksək effektivliyinə şübhə ilə yanaşmış, mayedən bir qədər buxarıya sıçratmışdı. Hündür alov qalxmış, buxarının odadavamlı kərpici ərimiş, metal borular dağılmışdı.[14]
1957-ci ildə SSRİ KP Siyasi Bürosunda Nobel mükafatına namizədliyinin təklif edildiyi iddia edilir.[10]
Barəsində həmçinin "icad etdiyi bərk raket yanacağının köməyi ilə sovet kosmik raketlərinin atmosferi yarıb orbitə çıxa bildiyi və dünyada ilk dəfə olaraq məhz sovet süni peykinin çəkisizlik şəraitinə qalxdığı" da iddia edilir.[15]
Ölümündə həkim səhlənkarlığı olduğu da iddia edilir.[16]
1987-ci ildə Yalçın Əfəndiyev və Miri Rzayev tərəfindən xatirəsinə Azərbaycanfilm kinostudiyası istehsalı "Yusif Məmmədəliyev" adlı qısametrajlı sənədli film həsr olunmuşdur.
.JPG)
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}