Nikolay Dobrolyubov - Wikipedia - Gecemiz.az

O, Nijni Novqorod Nikolskaya Verxneposadskaya kilsəsinin keşişi, P.İ.Melnikov-Peçerskini gizli evləndirməsi ilə tanınan Aleksandr İvanoviç Dobrolyubovun (1812-6.08.1854) ailəsində anadan olub. Anası - Zinaida Vasilievna, qızlıq soyadı Pokrovskaya (1816-8.03.1854).

Səkkiz yaşından fəlsəfə sinfinin seminaristi M. A. Kostrovla onunla məşğul olurdu, sonradan öz tələbəsinin bacısı ilə evləndi. Uşaqlıqdan çox oxuyur və şeir yazırdı, on üç yaşında artıq Horatsini tərcümə edirdi. Yaxşı ev hazırlığı görərək 1847-ci ildə birbaşa ilahiyyat məktəbinin dördüncü sinfinin sonuncu kursuna qəbul olundu. Sonra Nijni Novqorod İlahiyyat Seminariyasında oxudu (1848-1853). O vaxtkı mürşidlərinin ona verdiyi xasiyyətnamə: “O, sakitliyi, həyası və itaətkarlığı ilə seçilir”, “ibadətində əzmlidir və nümunəvi rəftar edir”, “o, dərslərində yorulmazlığı ilə seçilir”^[3]. Həmin seminariyada oxuyan A.L. Katanski belə xatırlayırdı: “Dobrolyubov bizi çox tərbiyəli, təvazökar, zərif, həmişə səliqəli geyinən, mülayim, xoş sifətli bir gənc görkəmi ilə bizi heyran etdi. O, gözəl qıza bənzəyirdi...” 1853-cü ildə “o, tam seminariya kursunu bitirmədən Sankt-Peterburqa gəldi, baxmayaraq ki, onun bioqrafları onun məzun olduğunu iddia edirlər <…> N.A. əslində universitetə daxil olmağa can atırdı, lakin atası bunu istəmədi və buna görə də o, Sankt-Peterburq Akademiyasını seçdi.

Sankt-Peterburqa gələrək öyrəndi ki, eyni vaxtda (avqustun 17-dən) Pedaqoji İnstitutda qəbul imtahanları keçirilir, institut ali təhsil müəssisəsidir, universitetdən pis deyil, dövlətin tam dəstəyi var. Orada imtahan verməyə cəhd etmək qərarına gəldi. İmtahanlara sənədsiz qəbul edilib. İnstitutda imtahan verdikdən sonra akademiyadan sənədləri almaqla məşğul olmağa başladı^[4]. O dövrdə institutda bir neçə görkəmli professor - Lorenz, Blaqoveşenski, Sreznevski dərs deyirdi.

1854-cü ilin martında anası, avqustda atası vəfat etdi. Dobrolyubov özünün "yenidənqurma şücaəti" adlandırdığı mənəvi dönüş nöqtəsini yaşadı. 1854-cü ilin dekabrında onun ilk siyasi poeması yazılmışdır - "N.İ. Qrexin 50 illik yubileyinə"; direktor İ.İ. Davıdovun simasında institut rəhbərliyi ilə ilk toqquşmalar başladı. O vaxtdan Dobrolyubov radikal anti-monarxist, anti-din və anti-köləçilik fikirlərini bölüşməyə başladı ki, bu da o dövrün çoxsaylı "qiymətli" əsərlərində - şeir və nəsrdə, o cümlədən əlyazma tələbə jurnallarında öz əksini tapdı: 1855-ci ildə o, qeyri-qanuni “Şaiyə” qəzetini nəşr etməyə başladı və bu qəzetdə şeirlərini və inqilabi xarakterli qeydlərini dərc etdirdi.

1856-cı ilin yayın əvvəlində Dobrolyubov N.Q. Çernışevski ilə görüşdü; 24 iyul 1856-cı ildə onun ilk məqaləsi Nikolay Aleksandroviçin imzası ilə "Sankt-Peterburqskie Vedomosti"də dərc olundu; sonra onun “Sovremennik”də “Rus sözünü sevənlərin həmsöhbəti” məqaləsi çıxdı. 1857-ci ildən “Sovremennik”in tənqidi-biblioqrafiya şöbəsinə, 1859-cu ildən isə “Svistok” satirik şöbəsinə rəhbərlik etmişdir. 1857-ci ildə N.A. Dobrolyubov institutu fərqlənmə diplomu ilə bitirdi, lakin sərbəst düşüncəsinə görə qızıl medaldan məhrum edildi. Bir müddət knyaz Kurakin üçün evdə tərbiyəçi oldu; 1858-ci ildə 2-ci Kadet Korpusunda rus ədəbiyyatı müəllimi oldu.

1860-cı ilin mayında o, ağırlaşmış vərəm xəstəliyindən müalicə almaq üçün xaricə getdi; İsveçrə, Almaniya, Fransa və İtaliyada yaşadı. 1861-ci ilin iyulunda ümidsiz halda vətənə qayıtdı.

Dobrolyubovun qısa ömrü böyük ədəbi fəaliyyətlə müşayiət olunmuşdur. O, çox yazırdı və yazmaq onun üçün asan idi (həmkarlarının xatirələrinə görə, yazılarını uzun lent şəklində sol əlinin barmağına sarıyaraq əvvəlcədən hazırladığı loqik plana əsasən yazırdı). O, N. A. Nekrasovun redaktorluğu ilə çıxan "Sovremennik" jurnalında bir sıra tarixi və xüsusilə ədəbi-tənqidi yazılarla çıxış etdi; onun ən yaxın əməkdaşı və fikrini paylaşan şəxsi N. G. Çernışevski idi. Təkcə 1858-ci il ərzində o, 75 məqalə və rəylər dərc etdi.

Bəzi Dobrolyubovun əsərləri (həm Nikolay I-ə qarşı çıxan, həm də qəzetlərdə çap olunmaq məqsədilə yazılmış, lakin senzura tərəfindən təsdiq edilməmiş) onun həyatında heç vaxt dərc edilməmişdir.

Dobrolyubovun yazıları, bəzən sadəcə ədəbi tənqid və ya təbiət elmləri ilə bağlı rəylər kimi təqdim olunsa da, faktiki olaraq sosial-siyasi fikirlər və fikri əks etdirməkdə idi. Dmitri Svyatopolk-Mirskinin qiymətləndirməsinə görə:

“Onun yazdığı hər şey, əsasında, ədəbi ədəbiyyata həsr olunmuş olsa da, bunu ədəbi tənqid kimi qiymətləndirmək çox ədalətsiz olardı. Əslində, Dobrolyubovda ədəbiyyat haqqında bir başa anlayış vardı və o, öz məqalələrində istifadə etdiyi əsərləri düzgün seçirdi, amma o, heç vaxt bu əsərlərin ədəbi tərəfini müzakirə etməyə çalışmamışdı; onları sadəcə, müasir rus həyatının kartları və ya fotoları kimi istifadə edirdi — sosial bir təbliğat vasitəsi kimi."^[5]

Məsələn, Turgenyevin "Nakanune" romanına yazdığı "Həqiqi gün nə zaman gələcək?" adlı rəyi sosial inqilaba açıq şəkildə çağırışlarla dolu idi. Onun "Oblomovçuluq nədir?" adlı yazısı, Gonçarovun "Oblomov" romanı haqqında, və "Qaranlıq padşalıqda bir işıq" başlıqlı məqaləsi, Ostrovski'nin "Qroza" pyesinə dair yazısı, demokratik-realist ədəbiyyatın bir nümunəsi olaraq qəbul edildi (realizm termini, ədəbiyyatın bir üslubu kimi, ilk dəfə Dobrolyubov tərəfindən istifadə edilmişdir — "Rus ədəbiyyatının inkişafında xalqın iştirak səviyyəsi haqqında" məqaləsi). Həmçinin, bu əsərlər Sovet İttifaqı və Rusiya məktəb proqramlarına daxil edilmişdir.

Əsərləri əvvəlcə sosial tərəfdən qiymətləndirərək və "sənət üçün sənət" prinsipini rədd edərək, Dobrolyubov bəzən, ona siyasi cəhətdən yaxın olmayan şairlərin əsərlərini estetik baxımdan yüksək qiymətləndirirdi (məsələn, Yuliya Jadvovskaya və Yaakov Polonskya).

Dobrolyubovun ölümündən əvvəlki Avropaya etdiyi səfər, onun siyasi radikalizmini bir qədər yumuşaltdı və onu dərhal inqilab ideyasından əl çəkməyə və yeni yollar axtarmağa sövq etdi.

Yazdığı əsərlər və nəzəriyyələri, xüsusən də sosial-siyasi baxışları ilə ədəbi həyatın inkişafında mühüm rol oynadı. Həyatının qısa olması və onun dərin təhlilləri, hələ də ədəbiyyatın və sosial elmlərin araşdırılmasında əhəmiyyətli bir təsirə malikdir.

Bir sıra məqalələrində Dobrolyubovun fəlsəfi baxışları da özünü göstərdi. Onun fəlsəfi sisteminin mərkəzində insan yer alır və o, insanı maddi dünyanın təkamülünün son mərhələsi olaraq görürdü, insanın təbiətlə harmonik bir şəkildə bağlı olduğunu vurğulayırdı.

Dobrolyubov, insanların bərabərliyini “insan təbiətinin təbii vəziyyəti” olaraq qiymətləndirirdi (bu, Russoizmdən gələn bir təsirdir). O, təzyiq və istismarın “normal olmayan bir quruluşun nəticəsi” olduğunu və bu quruluşun aradan qaldırılması lazım olduğunu müdafiə edirdi. Dobrolyubov, apriori həqiqətlərin mövcudluğunu inkar edir və bütün ideyaların maddi kökənini, insanın şüurunda yaranan düşüncələrin xarici təcrübədən doğduğunu iddia edirdi (materializm və empirizm).

Eyni zamanda, o, dünyanın maddi təməl prinsiplərinin öyrənilməsini və elmi biliklərin yayılmasını müdafiə edirdi. Çernışevski ilə eyni şəkildə, Dobrolyubov da “ağılcı egoizm” prinsipini dəstəkləyirdi, yəni hər kəsin öz maraqlarını dərk etməsi və onlara uyğun hərəkət etməsinin doğru bir yol olduğunu düşünürdü.

Dobrolyubovun fəlsəfi yanaşmaları, o dövrün sosial dəyişikliklərini və insanların təbiətini anlamağa dair dərin təsirlərini özündə birləşdirirdi. Onun bu fikirləri, yalnız ədəbiyyatla bağlı deyil, həm də cəmiyyətin ümumi inkişafı ilə bağlı əhəmiyyətli təhlillər idi.