 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Homo Ludens,(lat. “Oynayan insan”) 1938- ci ildə Niderland tarixçisi və mədəniyyətşünası Yohan Heyzinq tərəfindən nəşr olunmuş əsərdir.[1] Əsərdə mədəniyyətin və cəmiyyətin inkişafında oyunun əhəmiyyəti müzakirə edilir. Heyzinq, oyunun mədəniyyətin formalaşması üçün əsas və lazımlı (kifayət qədər olmasa da) şərt olduğunu göstərir. Ludens sözünün ingilis dilində birbaşa ekvivalenti yoxdur, çünki eyni zamanda idman, oyun, məktəb və praktika mənalarını verir.[2]
Homo Ludens, oyun tədqiqat tarixinin vacib hissəsidir. Bu daha sonra Roger Kailua kimi alimlərə təsir etmişdir . Sehrli dairə konsepsiyası Homo Ludensdən ilham alınaraq yaradılıb. Heyzinqin düşüncəsində əsas rol oynamamasına baxmayaraq, daha sonra öyrənmə oyunlarının bir parçası olaraq "Oyun Qaydaları"nda Katie Salem və Eric Zimmermann tərəfindən populyarlaşdırıldı və genişləndirildi.[3]
Heyzinq kitabının ön sözündə, oyunun mədəniyyət elementi olmadığını əksinə mədəniyyətin oyun elementi olduğunu açıqlayır. Bu mövzuya, "Culture"da dəfələrlə düzəliş edildi. Kitabın ingilis dilində olan versiyasının alt başlığında Heyzinqin göstərilən arqumentinə uyğun olaraq "mədəniyyətdə oyun elementinin araşdırılması" olaraq dəyişdirdi.[4]
Oyun mədəniyyətdən daha qədimdir, çünki mədəniyyət, kifayət qədər təyin olunmamış olmasına baxmayaraq, hər zaman bir insan cəmiyyəti deməkdir və heyvanlar, insanları oynamağı öyrənənə qədər gözləmirlər.[5]
Heyzinq, heyvanların insanlardan əvvəl oyun oynadıqlarını izah edərək başlayır. Oyunun ən mühüm (insani və mədəni) aspektlərindən biri əyləncəli olmasıdır.[6] Heyzinq oyunun 5 xüsusiyyətini müəyyənləşdirir:[7]
Söz və düşüncə, elmi və ya məntiqi düşüncədən deyil, saysız dil mənasını verən yaradıcı dildən meydana gəlir, çünki bu "anlayış" hərəkəti təkrar təkrar ortaya çıxarır.[9]
Heyzinq fərqli dillərdə oyun sözü haqqında bu cür yazır. Bəlkə də ən qeyri-adi sözlər Latın dilindədir. "Oyun üçün ümumi bir termin olan Ludus'un yalnız Rumın dillərə keçmədiyi, eyni zamanda orada görə bildiyim qədəriylə iz buraxmadığı diqqət çəkicidir. Ludus və lüderlərin itməsi fonetik və ya semantik səbəblərdən yaranır.[10] "Oyun" sözünün bütün mümkün istifadə qaydaları arasında Heyzinq bir tərəfdən oyunun bərabərliyini, bir tərəfdən, "ciddi döyüş", digər tərəfdən, "erotik tətbiqlərlə" oyun konsepsiyasını izah edir.[11]
Heyzinq, müxtəlif təbii dillərdə oyun üçün istifadə olunan sözləri təsnif etməyə çalışır. Bölmə adı bu sözləri təsnif etmək üçün "oyun konsepsiyası"ndan istifadə edir. Başqa sözlə, "oyun-" ön şəkilçisindən istifadə edilən pyun-funksiyası və oyun-forması. Nümunələrin təbii dillərdə verildiyi sıra aşağıdakı kimidir:
İlərləyən səhifələrdə gördüyümüz fikir, mədəniyyətin oyun şəklində ortaya çıxdığı, ən başından bəri oynandığıdır... Sosial həyat, oyun şəklində dəyərini artıran supra-bioloji formlar ilə əhatə olunmuşdur.[19]
Hakimin pariki isə yalnız köhnə moda peşəkar paltarı deyil. Funksional olaraq vəhşilərin rəqs maskaları ilə yaxın əlaqəsi var. İstifadəçini başqa bir "varlığa" çevirir. Və heç bir şəkildə ingilislərə xas güclü ənənənin hüquqla qoruduğu tək çox qədim xüsusiyyət deyildir. İngilis hüquq praktikasında sübut kimi idman hüququ və yumor, o qədər çoxdur ki, arxaik cəmiyyətdə qanunun əsas xüsusiyyətlərindən biridir.[20]
Heyzinq, "məhkəmədə üç oyun formu" olduğu və bu formların bu gün "arxaik cəmiyyətdə qanuni proses" ilə qarşılaşdırılmasıyla əldə edilə biləcəyi fikrini ortaya qoyur:[21]
Yaxın zamanlara qədər, "millətlər qanunu" ümumiyyətlə , hər kəsin haqq və hüquqları olan bir cəmiyyətin idealını tanıyan və bir tərəfdən də müharibəni rədd edən, bir tərəfdən sülhü dəstəkləyən və zorakılığa qarşı sistemi dəstəkləyirdi.[22]
Bu fəsil yalnız kitabda deyil, Heyzinqin öz həyatında daha açıq şəkildə müəyyən bir yer tutur. İlk Niderland versiyası 1938-ci ildə (İkinci Dünya müharibəsi rəsmi olaraq başkamazdan əvvəl) yayımlandı. Beacon Press kitabı, Heyzinqin İngilizcə mətni ilə İsviçdə 1944-cü ildə yayımlanan Almanca mətnin birləşiminə əsaslanır. Heyzinq, 1945-ci ildə (İkinci Dünya müharibəsinin sona çatdığı il) öldü.
Fəsildə bəzi təəccüblü şərhlər var:
Qədim insan üçün bir işə cəsarət etmək gücdür, ama bilmək sehrli gücdür. Onun üçün butün bu xüsusi bilgilər müqəddəs bilgidir - ezoterik və xariqüladə olan bilgəlikdir, çünki hər hansı bir bilgi birbaşa kosmik nizamınla bağlıdır.[27]
Tapmaca tapma və ölüm cəzası motivinə bu fəsildə çox geniş yer verilir.
"Şeir, əslində, bir oyun funksiyasıdır, oyun zamanı zehinin öz dünyasında baş verən proseslərdir. Orada varlıqlar adi həyatdan fərqli bir fizionomiyaya bürünür və məntiq və səbəbdən başqa bağlarla bağlıdırlar".[29]
Heyzinqə görə "arxaik şairin əsl adı" lənətlənmiş, Allah tərəfindən zülm edilən, çirkin bir bədheybətdir".[30] Onun verdiyi bir çox nümunədən birini Beovulfda görünən Unferdi göstərə bilərik.[31]
Metaforun təsiri həyat və hərəkət baxımından şeyləri və ya hadisələri təsvir etməkdir.Nüfuzlu və ölümsüz bir şəxs kimi təmsil etmək, bütün mif quruluşunun və demək olar ki, bütün şeirlərin ruhudur.[32] Mifopoeziya tam anlamı ilə əfsanədir.[33]
Dairənin mərkəzində oyun fikrimizlə anlatmağa çalışdığımız Yunan sofistinin fiquru var. Əvvəlcədən ard arda gələn peyğəmbər, tibb adamı, gözətçi, sehrbaz və şair kimi ardıcıl olaraq önə çıxmış olan arxaik mədəni həyatın mərkəzindəki fiqur olaraq görülə bilər.
Harada olursa olsun izmlə bitən bir sözlə qarşılaşdığımız zaman bir oyun icmasının izlərini tapırıq.[34]
Heyzinq artıq oyun və şeir arasında ayrılmaz bir bağ qurmuşdur. İndi o, "oyun və musiqi arasında əlaqənin daha yüksək səviyyədə olduğunu etiraf edir.[35] Ancaq "şeir, musiqi və rəqsdən plastik sənətə" çevrildiyi zaman "oyunla əlaqələri daha az görünür".[36] O, "yaradıcı impulsa baxmayaraq, intizamın idarə etdiyi və bacarığını formalaşdıran "memar, heykəltaraş, rəssam, sənətkar, keramikaçı və rəssam dizayner" nümunələrindən bəhs edir."[37] Digər tərəfdən, əgər bir "sənət əsərinin, ictimai ətrafda qəbul tərzinə" çevrildiyi təqdirdə,[38], şəkil tamamilə dəyişir. Bu, bu ictimai qəbul, yeni "-izm" in köhnə "-izm" e qarşı oynadığı mübarizəni, oyunu xarakterizə edir.
Beləliklə, biz oyunun sivilizasiyanın inkişafının ən erkən mərhələlərində oynandığını başa düşməliyik.[39]
Amerika siyasətində bu [bütün seçki aparatında mövcud olan oyun amili] daha aydındır. İkipartiyalı sistem iki nəhəng komandanın qarşısına çıxmazdan xeyli əvvəl, siyasi fərqlər kənar şəxslər üçün güclə sezilən, Amerikada seçkiqabağı təşviqat bir növ milli idman növünə çevrildi.[40]
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|