 |
 |
Gecemiz.az |  |
 |
Metaelm (həmçinin meta-araşdırma kimi tanınır) — elmi fəaliyyətin özünü öyrənən və təhlil edən fənlərarası elmi sahə.[1] Bu sahə elmin quruluşunu, metodlarını, nəticələrinin etibarlılığını, elmi praktikanın sosial, psixoloji və institusional aspektlərini araşdırır. Metaelm əsasən elmin fəlsəfəsi, elm sosiologiyası, elm tarixi, elm psixologiyası, elmi metodologiya və elmi siyasət kimi sahələri birləşdirir və sistemləşdirir.[2]
Metaelmin əsas məqsədi elmin necə işlədiyini, biliklərin necə istehsal və yayım olunduğunu, hansı sosial və koqnitiv mexanizmlərin bu proseslərə təsir etdiyini müəyyənləşdirməkdir. Beləliklə, metaelm elmin özü haqqında elmi bilik təqdim edir. Metaelm, həmçinin dəlillərə əsaslanan siyasət, sübut əsaslı tibb, açıq elm (ing. open science), elmi etika, və elmin qiymətləndirilməsi kimi praktiki sahələrə tətbiq olunur.[3]
Metaelm anlayışı XX əsrin sonlarında və XXI əsrin əvvəlində formalaşsa da, onun intellektual kökləri daha qədim dövrlərə — elmin təbiəti haqqında düşünən ilk filosoflara qədər gedib çıxır. [5]Metaelmə bənzər ideyalar hələ Aristotel, Sokrat və Platonun əsərlərində öz əksini tapırdı. Aristotel “ikinci fəlsəfə” anlayışı ilə biliklərin təsnifatı və elmi düşüncənin mənbəyini analiz etmişdi. [6]Bu, elmi biliklərin quruluşuna dair ilk sistemli refleksiyalar idi. XVII–XVIII əsrlərdə Frensis Bekon, Rene Dekart və İsaak Nyuton kimi düşünürlər elmi metodologiyanın əsaslarını müəyyənləşdirdi. [7]Bekonun “Yeni Orqanon” əsərində empirik metodun üstünlükləri, Dekartın isə analitik metod və şübhə prinsipinə əsaslanan tənqidi yanaşması metaelmin fəlsəfi başlanğıcı sayılır. [8]XX əsrin əvvəllərində Karl Popperin “saxtalanma” (falsifikasiya) meyarı, Tomas Kunun “elmi inqilablar” modeli və İmre Lakatosun tədqiqat proqramları konsepsiyası elmin necə işlədiyini izah etməyə yönəlmişdi. Eyni zamanda Robert Merton “elmi etika” prinsiplərini (CUDOS) irəli sürdü ki, bu da elmin sosioloji strukturunu açmağa çalışan ilk sistemli cəhdlərdən biri idi. Bu dövrdə elmi biliklərin sosiologiyası (ing. Sociology of Scientific Knowledge, SSK) inkişaf etməyə başladı. [9]Devid Blur, Harri Kollinz, Stiv Vulqar kimi alimlər elmin obyektiv deyil, sosial olaraq formalaşan bir proses olduğunu irəli sürdülər. Elmi biliklərə sosial konstruktivist yanaşmalar, həmçinin aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi (ANT) də məhz bu dövrdə meydana gəldi.[10] “Meta-research” və “Meta-science” terminləri XXI əsrin əvvəllərindən daha aktiv şəkildə istifadə olunmağa başlandı. Bu sahənin müasir forması əsasən Con İoannidisin 2005-ci ildə yazdığı “Why Most Published Research Findings Are False” adlı məqalə ilə gündəmə gəldi. Burada müəllif bir çox tədqiqat nəticələrinin təkrarlana bilmədiyini, statistik qərəzlərin yayğın olduğunu və sistematik metod səhvlərinin elmi etibarlılığı təhlükə altına aldığını vurğulayırdı.[11][12]
Bu dövrdə metaelm artıq ayrıca elmi tədqiqat sahəsi kimi inkişaf etdi və bir sıra institutlar və təşəbbüslər yaradıldı[13]:
Metaelm — elmi fəaliyyətin özünü tədqiq edən və təhlil edən sahə olaraq — çoxşaxəli və fənlərarası xarakter daşıyır. [14]Onun əsas məqsədi elmi araşdırmaların keyfiyyətini artırmaq, bilik istehsalının necə baş verdiyini anlamaq və mövcud problemləri müəyyənləşdirərək təkmilləşdirici yanaşmalar təklif etməkdir.[15]
Metaelmin başlıca istiqamətlərindən biri istifadə olunan elmi metodların və tədqiqat dizaynlarının təhlilidir. Bu sahədə tədqiqatçılar hipotezlərin necə qurulduğunu, sınaqdan necə keçirildiyini və hansı növ metodoloji səhvlərin təkrarlanmağa meylli olduğunu araşdırırlar. [16]P-qiymətlərindən sui-istifadə, statistik əhəmiyyətlilik meyarının yanlış tətbiqi, effekt ölçülərinin nəzərə alınmaması və tədqiqat gücü (power analysis) ilə bağlı çatışmazlıqlar metaelmin mühüm mövzularındandır. Hədəf — elmi nəticələrin yalnız statistika ilə deyil, həm də kontekstual və məntiqi əsaslarla etibarlı olub-olmadığını müəyyən etməkdir.[17]
Metaelmin tənqid etdiyi əsas məsələlərdən biri də nəşr qərəzidir. [18]Bu problem, müsbət və ya “uğurlu” nəticələrin daha çox dərc olunması, neqativ və ya nəticəsiz tədqiqatların isə nəzərə alınmaması ilə bağlıdır. Nəticədə elmi ədəbiyyat real elmi mənzərəni əks etdirmir, bu isə dəlillərə əsaslanan siyasət və təcrübə üçün təhlükə yaradır. Metaelmi tədqiqatlar, həmçinin təkrar araşdırmalara olan ehtiyacı vurğulayaraq “məlumat çatışmazlığı” fenomenini önə çəkir.[19]
Metaelmin diqqət yetirdiyi əsas sahələrdən biri də “təkrarlanma böhranı”dır. Bir çox sahələrdə, xüsusilə psixologiya, biotibb və sosial elmlərdə aparılan araşdırmaların əhəmiyyətli hissəsi müstəqil şəkildə təkrarlanarkən eyni nəticə əldə olunmur. Bu böhran elmi nəticələrin etibarlılığına ciddi zərbə vurur. Metaelmi yanaşma təkrarlanmanın zəruriliyini vurğulayır və açıq elm (open science) alətləri vasitəsilə şəffaflığı artırmağa çalışır.[20]
Metaelm həmçinin akademik sistemin strukturunu və alimlərin davranışlarını formalaşdıran təşviq mexanizmlərini təhlil edir. Məşhur ifadə ilə desək: “Nə ölçülürsə, o idarə olunur”. Bu səbəbdən reytinq əsaslı sistemlər, sitat sayının süni artırılması, “publish or perish” təzyiqi və akademik karyera üçün keyfiyyətdən çox kəmiyyətə əsaslanan göstəricilər metaelmin tənqid hədəfinə çevrilmişdir. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar elmin insani və sosial aspektlərini ön plana çıxarır.[21][22]
Metaelmin mühüm istiqamətlərindən biri də elmdə etik davranışların və şəffaflığın təmin edilməsidir. Bu, həm məlumatların, həm də analiz kodlarının açıq paylaşılması, etik komitələrin fəaliyyəti, plagiat və elmi saxtakarlıqla mübarizə kimi mövzuları əhatə edir. [23]“Açıq elm” fəlsəfəsi çərçivəsində metaelm tədqiqatçılara elmi bilikləri hər kəs üçün əlçatan və yoxlanıla bilən etmək üçün vasitələr təklif edir.[24]
Metaelm yalnız texniki problemlərlə deyil, həm də elmi fəaliyyətin sosial, mədəni və institusional kontekstlə necə bağlı olduğunu da araşdırır. Gender, irqi və coğrafi qeyri-bərabərliklər, inkişaf etməkdə olan ölkələrin elmi istehsalda təmsilçiliyi, dili maneələr və bilik mübadiləsinin qeyri-bərabər axını bu sahənin maraq dairəsindədir.[25]
Metaelm, yalnız nəzəri araşdırmalar üçün deyil, praktiki və tətbiqi sahələrdə də geniş şəkildə istifadə olunur. Müxtəlif elm sahələrində metaelmi tədqiqatlar sayəsində biliklərin keyfiyyəti və etibarlılığı artırılır, metodoloji səhvlər müəyyən olunur və elmi prosesin şəffaflığı təmin edilir.[26][27]
Tibbdə metaelm klinik tədqiqatların metodikasını və nəticələrinin etibarlılığını analiz etmək üçün geniş şəkildə istifadə olunur. Bu sahədə metaelmi yanaşmalar müalicə üsullarının müqayisəsi, dərman sınaqlarında qərəzlərin aşkarlanması və səhiyyə siyasətinin elmi əsaslara söykənməsi üçün vacibdir.[28][29] Tibb sahəsində aparılan metaanalizlər və sistematik icmallar, dəlillərə əsaslanan qərarvermənin əsasını təşkil edir. Con İoannidis kimi tədqiqatçılar bu sahədə elmi nəticələrin təkrarlanabilərliyi və statistik manipulyasiya problemlərini gündəmə gətirərək metaelmin inkişafına təkan vermişlər.
Psixologiyada metaelm təkrarlanma böhranı fonunda daha da aktuallaşmışdır.[30] Bu sahədə bir çox klassik eksperimentlərin nəticələrinin təkrar təsdiqlənməməsi elmi metodların və nəşr sisteminin tənqidinə səbəb olmuşdur. Metaelmi tədqiqatlar psixologiyada selektiv hesabatçılıq, p-hacking, statistik gücsüzlük və açıq elm prinsipinin tətbiqi kimi problemlərin araşdırılması ilə məşğuldur. Bu yanaşma, eksperimentlərin əvvəlcədən qeydiyyatı (preregistration) və məlumatların açıq paylaşılması kimi təşəbbüslərlə elmi şəffaflığın artırılmasına yönəlmişdir.[31]
Fizika sahəsində metaelm nisbətən daha az yayılmış olsa da, nəzəri modellərin müşahidə ilə uyğunluğu, elmi nəticələrin replikasiyası və böyük tədqiqat layihələrinin təşkilati strukturlarının təhlili baxımından əhəmiyyətlidir. [32]Xüsusilə çoxsaylı tədqiqatçıların əməkdaşlıq etdiyi layihələrdə – məsələn, CERN-də – müəlliflik hüquqları, məlumat paylaşımı və elmi etika məsələləri metaelmi müstəvidə qiymətləndirilir.[33][34]
Kompüter elmlərində və məlumat elmi sahəsində metaelm həm texniki, həm də sosial aspektləri əhatə edir. [35]Kodların və alqoritmlərin təkrarlanabilərliyi, açıq mənbə prinsipinə uyğun proqram təminatlarının inkişafı, süni intellektdə qərəzlərin meta-analizi və elmi nəticələrin sənədləşdirilməsinin keyfiyyəti bu sahədə əsas tədqiqat istiqamətləridir. [36]Eyni zamanda, məlumatların və təlim dəstlərinin paylaşılması, elmi proqram təminatlarının versiya nəzarəti və kod etikası da metaelmin diqqət yetirdiyi məsələlər sırasındadır. Süni intellekt və maşın öyrənməsi kimi sahələrdə qərar mexanizmlərinin şəffaflığı və izah edilə bilənliyi də metaelmi tədqiqatların əhatə dairəsinə daxildir.[37]
 |
 |
GECEMIZ.AZ |  |
 |
|